####################################################
MUKTABODHA INDOLOGICAL RESEARCH INSTITUTE
Use of this material (e-texts) is covered by Creative Commons license BY-NC 4.0
Catalog number: M00347
Uniform title: vijñānabhairava with commentary Kaumadi
Commentator : ānandabhaṭṭa
Editor : Pandit Mukunda Rama Shastri

Description: 
KSTS Series volume 9


Notes: 
Data entered by the staff of Muktabodha under the supervision of Mark S. G. Dyczkowski.

Revision 0: June 26, 2016

Publisher : Kashmir Series of Texts and Studies
Publication year : 1936
Publication city : Jammu and Kashmir State
Publication country : India
####################################################



ओं नमश्चिद्भैरवात्मने शंकराय

अथ

विज्ञानभैरवः

श्रीमद्भट्टानन्दविरचितविज्ञानकौमुदीटीकोपेतः |

श्रीविद्यां श्रीकण्ठमूर्तिं महेशं
सोमानन्दं भूतिराजोत्पलेशौ |
कालेनास्तंयातशिवागमानां
प्रोद्धृत्यै ये मर्त्यलोकेऽवतीर्णाः || १ ||

नामं नामं तत्पदाम्भोजरेणुं
वाक्कायान्तर्वृत्तिभिर्नुत्तपङ्के |
चित्तादर्शे मादृशा दृष्टतत्त्वा-
वेशाः शोभन्तेऽनिशं सत्सदःसु || २ || (युगलकम्)

श्रीलक्ष्मणाभिनवगुप्तमुखांस्त्रिकार्थ-
तत्त्वानुशासनमहाम्बुधिशीतरश्मीन् |
ध्यात्वा गुरूञ्जडहृदब्जविकासनोद्य-
द्भास्वत्प्रभान्वितिमिरीकृतविश्वमार्गान् || ३ ||

शर्वाननाम्बुजविनिःसृतधारणानां
गूढायनेऽपरविभानवलोकनेन |
संरच्यते प्रतिपदं स्खलतापि तावद्-
विज्ञानभैरवनये पददीपिकेयम् || ४ || (युगलकम्)

प्. २) 

तदिह शास्त्रकृत्स्वयं भैरवः नीलपीतादिविचित्राभिरान्तरवाह्यस्वरूपाभिः 
तत्तदर्थक्रियाभिः स्वात्मानमाच्छाद्य ततश्च सूर्यमरीचिनिकरवत् 
बहिर्निःसृता भक्तजना एतज्ज्ञानमार्गद्वारा स्वात्मस्वरूपोपलब्ध्या पुनः 
प्रविशन्तु तदैक्यमुपयान्तु च इति प्रयोजनमुद्दिश्य 
स्वविज्ञानस्फारज्ञान-क्रियादिशक्तिद्वारा प्रष्टृरूपात्मना आह

श्रीभैरव्युवाच |

इत्यादि

श्रुतं देव मया सर्वं यामलादिषु भाषितम् |
त्रिकभेदमशेषेण सारात्सारविभागशः || १ ||

अद्यापि न निवृत्तो मे संशयः परमेश्वर |
किं रूपं तत्त्वतो देव शब्दराशिकलात्मकम् || २ ||

किं वा नवात्मभेदेन भैरवे भैरवाकृतौ |
त्रिशिरोभेदभिन्नं वा किं वा शक्तित्रयात्मकम् || ३ ||

नादबिन्दुमयं वापि किं चन्द्रार्धनिरोधकम् |
चक्रारूढमनच्कं वा किं वा शक्तिस्वरूपकम् || ४ ||

परापरायाः सकलमपरायाश्च वा पुनः |
पराया यदि तद्वत्स्यात्परत्वं तद्विरुध्यते || ५ ||

नहि वर्णविभेदेन देहभेदेन वा भवेत् |
परत्वं निष्कलत्वेन सकलत्वेन वा भवेत् || ६ ||

प्. ३) 

प्रसादं कुरु मे नाथ निःशेषं छिन्धि संशयम् |

यत्र यत्किंचित् यामलादिषु शिवशक्तिसंघट्टनात्महेतुषु शास्त्रेषु 
ब्रह्मविष्णुरुद्रभैरवाख्ययामलेषु तदाख्येषु आगमेषु यत्किंचित् 
भवन्मुखात् श्रुतं तदैक्योपपत्त्या श्रुतपूर्वमेवास्ति 
दर्पणप्रतिबिम्बितन्यायेन तदनतिरिक्तं तदतिरिक्तं वा आन्तरतश्चैक्यतया 
बाह्यतश्च त्रिकभेदनरशक्तिशिवात्मकतया वा इत्यनेनासाधारणतया 
साधारणतया च श्रुतं श्रुतपूर्वमेवास्ति | इदानीमपि मम संदेहो न 
निवर्तते | मम भैरवीस्वरूपेण मायादिशक्तिस्वरूपे तदाश्यानतया 
तत्स्वरूपतादात्म्यात् मम भैरवीति नाम गीयत इत्यर्थः | तस्या मम न 
संदेहनिवृत्तिः - इदानीमपि न मम त्वदैक्योपपत्तिः संजातेति भावः | 
स्वात्मभित्तिसंलग्नत्वेन तदुल्लासाद्विश्वभत्रीं विश्वमयत्वेनैव सर्वत्र 
स्फुरणात्तद्धियमाणा वा संसारभीरूणामभयप्रदत्वेन हितकर्त्री भिया 
संसारत्रासेन रवतां जनितपरामर्शरूपाक्रन्दवतां हृद्भूमौ स्फुरन्ती 
वा इत्यादि निरुक्तनिर्दिष्टार्था भैरवी इत्युच्यते | तदेतत्सर्वम् 
प्रश्नोत्तरतत्त्वनिर्णयं भैरवीभैरवयोः 
सामरस्यात्मसंघट्टयामलस्वरूपप्रतिपादनं च 
तन्त्रालोकपरात्रिंशिकादौ वितत्य प्रोक्तं नास्माभिरिह वितन्यते 
रहस्यतस्करताप्रसङ्गात् | प्रकृतमनुसरामः - तस्य चानुत्तररूपस्य 
किं रूपं तत्त्वतः सत्यतः तदेव वदेति भावः | तत्र किं 
शब्दराशिकलात्मकं शब्दब्रह्मात्मकं

शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति |

इति | अथ वा अकारादि-क्षकारान्तशब्दतया अहमिति स्वरूपतया च वा अ क्ष 
इत्यात्मतया चेति किं वा नवतत्त्वात्मतया नववामादिशक्तिस्वरूपतया च 
भैरवे सच्चिदानन्दलक्षणपूर्णाहं-

प्. ४) 

भावस्वरूपभूते भैरवाकृतौ पञ्चकृत्यस्वभावभूते चित्तत्त्वे वा 
नरशक्तिशिवात्मना त्रिशिरोभेदभिन्नं वा तत् तत्त्वं 
मातृमानमेयादिव्यापारत्रयात्मना वा इच्छादिशक्तित्रयव्यापारात्मना च 
वा नादबिन्दुमयेन 
शिवशक्त्यात्मकशब्दप्रत्ययरूपज्ञानक्रियाशक्त्यात्मना वा 
प्रणवाङ्गामाख्यार्धचन्द्रनिरोधात्मकव्यापारेण वा 
षट्पत्रादिचक्रस्थितं किंचित्तत्त्वं कुण्डलिन्याकृतिसार्धत्रिवलयस्फुरितं वा 
अकारादिक्षकारान्तचक्रारूढस्वभावम् अहमिति स्फुरणं वा अनच्कम् 
अकारादिषोडशस्वरराहित्येन ककारादिक्षकारान्तरूपं क् ख् ग् घ् ङ् इत्यादि 
स्वरूपं वा अथ च ओं नमः श्रीविद्यापादुकाभ्यः इत्येवं 
स्वरव्यञ्जनसंयुक्तं रूपम् उच्चारवर्जितं निष्कलं रूपम् अ उ म् न् अ मः ऽऽ र् ई 
व् इ द् य आ प् आ द् उ क् आ भ् यः इत्येवं रूपं वा तत् सर्वं वद वा पराया वाचः 
स्वरूपं वा अपराया वाचः स्वरूपं वा परापराया वाचः स्वरूपमस्ति ? 
स्वातन्त्र्यशक्तिरेव हि परा सैव क्रमं स्रष्टुमिच्छन्ती अपरा सैव च 
क्रमरूपा सती परापरेति कथिता | तथा च तन्त्रालोके 

स्वातन्त्र्यशक्तिः क्रमसंसिसृक्षा
क्रमात्मता चेति विभोर्विभूतिः |
तदेव देवीत्रयमन्तरास्ता-
मनुत्तरं मे प्रथयत्स्वरूपम् ||

इत्यादिना | इत्येवमपरायाः वा परापरायाश्च स्वरूपस्य तादात्म्यात् पराया अपि 
यदि तद्वदेव स्यात् परत्वं तदिविरुध्येत | परापरापराभेदयोर्भेदोपपत्त्यां 
तत्राभेदस्वभावात् तत् परत्वं परास्वरूपे विरुध्येतेति तथा 
परापरापरास्वरूपयोर्हि सकलमेव वेद्यराशिपतितं विरुध्येत परायामिति 
भावः | अत्र परायां तदभे-

प्. ५) 

ओद्पपादनादिति विरुद्धमेतत् न च ब्राह्मणक्षत्रियवैश्यशूद्रादिभेदेन न च 
देहभेदेन वा न च सुरनरतिर्यगादीनां नानाशरीररचनया तत्परत्वं 
निष्कलत्वेन सकलत्वेन वा भवेत् ? - इत्येवं 
वाक्कायमनसामेकीभावनया मम प्रसादं कुरु प्रसाददृष्टिं ददस्व 
किमिदं किमिदमित्यादिभावनया सर्वं विहाय एककोटिस्पर्शनात् 
परौन्मुख्यत्यागात् प्रमेयपरिहारात् वा प्रमातृतत्त्वाहंभावनया वा 
यत्किंचित् प्रमातृतत्त्वं तदेवोपपादयेति भावः | यच्च मम हृदि 
संशयः किमयम् किमयम् किमिदं किं वा इदम् किमन्यथा इत्यादि 
भेददशापन्ने निर्णयं वद - एकमेव यत् प्रमातृतत्त्वं स्वप्रकाशं 
तदेव मे दर्शय येन दर्पणप्रतिबिम्बितन्यायेन स्वात्मनि 
सर्वस्यास्यानतिरिक्तताप्रसङ्गात् अभेदोपपत्त्या अहमिति स्वरूपविश्रान्तेः 
सर्वमिदं मत्स्वरूपमिति निर्णयः स्यात् | प्रकर्षेणासादनं प्रसादः 
भेदापसरणेनाभेदोपपत्त्या स्वात्मैक्यताप्रतिपादनयुक्तिं विरचयेति 
तात्पर्यम् || १-६ ||

तदेवं स्वाभिन्नस्वसंविद्भैरवीरूपेणानुयुक्तस्य तत्त्वविषयागमस्य 
निर्णायकपदस्थः स्वयं परमेश्वरः सिद्धान्तोपदेष्टा

भैरव उवाच 

इत्यादिना तत्र भैरवशब्दार्थस्तदभिन्नस्वरूपत्वेन निर्दिष्टभैरवीशब्दे 
प्राङ्निर्वाहितः अथ च भैर्भीमादिभिरवति इति भैरवः अहमिति स्फुरणात् 
इदन्ताया विनाशात् आश्यानस्येव हिमघृतादेरिति भावः | उवाचेति 
स्वाभिन्नस्वरूपां संविच्छक्तिमभिमुखीकृत्य प्रतिशृणोति |

साधु साधु त्वया पृष्टं तन्त्रसारमिदं प्रिये || ७ ||

प्. ६) 

गूहनीयतमं भद्रे तथापि कथयामि ते |
यत्किंचित्सकलं रूपं भैरवस्य प्रकीर्तितम् || ८ ||

तदसारतया देवि विज्ञेयमिन्द्रजालवत् |
मायास्वप्नोपमं चैव गन्धर्वनगरभ्रमम् || ९ ||

ध्यानार्थं भ्रान्तबुद्धीनां क्रियाडम्बरवर्तिनाम् |
केवलं वर्णितं पुंसां विकल्पनिहतात्मनाम् || १० ||

तत्त्वतो न नवात्मासौ शब्दराशिर्न भैरवः |
न चापि त्रिशिरा देवो न च शक्तित्रयात्मकः || ११ ||

नादबिन्दुमयो वापि न चन्दार्धनिरोधकः |
न चक्रक्रमसंभिन्नो न च शक्तिस्वरूपकः || १२ ||

अप्रबुद्धमतीनां हि चैता बालविभीषिकाः |
मातृमोदकवत्सर्वं प्रवृत्त्यर्थमुदाहृतम् || १३ ||

दिक्कालकलनातीता देशोद्देशाविशेषिणी |
व्यपदेष्टुमशक्या सा न कथ्या परमार्थतः || १४ ||

अन्तःस्वानुभवानन्दा विकल्पोन्मुक्तगोचरा |
यावस्था भरिताकारा भैरवी भैरवात्मनः || १५ ||

तद्वपुस्तत्त्वतो ज्ञेयं विमलं विश्वपूरणम् |
एवंविधे परे तत्त्वे कः पूज्यः कश्च तृप्यति || १६ ||

प्. ७) 

एवंइधा भैरवस्य यावस्था परिगीयते |
सा परापररूपेण परा देवी प्रकीर्तिता || १७ ||

शक्तिशक्तिमतोर्यस्मादभेदः सर्वदा स्थितः |
अतस्तद्धर्मधर्मित्वात्परा शक्तिः परात्मनः || १८ ||

न वह्नेर्दाहिका शक्तिर्व्यतिरिक्ता विभाव्यते |
केवलं ज्ञानसत्तायां प्रारम्भोऽयं प्रवेशने || १९ ||

शक्त्यवस्थाप्रविष्टस्य निर्विभागेन भावना |
तदासौ शिवरूपी स्याच्छैवी मुखमिहोच्यते || २० ||

यथालोकेन दीपस्य किरणैर्भास्करस्य वा |
ज्ञायते दिग्विभागादि तद्वच्छक्त्या शिवस्य च || २१ ||

हे देवि यत् त्वया पृष्टं तत् साधु साधु परमेष्टत्वात् पुनरुक्त्या साधु 
साधु निर्देशः यत् त्वया तन्त्राणां निश्चयानां सारं पृष्टं तत् त्वया 
गूहनीयं स्वात्मनि अभेदेन ध्यातव्यमिति भावः न तु वाचा वैखर्यादिना 
ततोऽपि अहमपि वदामि नान्यथा | यच्च भैरवस्य द्वैविध्येन सकलं निष्कलं 
च रूपं प्रसिद्धमेतत्सकलं जगद्रूपं नीलानीलघटादिनानावैचित्र्येण तत् 
सर्वं गन्धर्वनगरवदिन्द्रजालतुल्यमिति शेषः - भुक्त्वा पीत्वा 
सुखमहमस्वाप्समित्यत्र स्वप्नोपमदृष्टतुल्यं गन्धर्वनगरतुल्यं चेति 
- तथा अप्रबुद्धमतीनां भ्रान्तमतीनां 
कर्मप्रधानफलाभिसन्धिवर्तिनां स्थूलध्यानयोगार्थम् अहं विष्णुं 
यजामि अहं गणपतिं यजामीति स पुत्रं दास्यति 

प्. ८) 

मह्यम् इति विकल्पनिहतात्मनां पुंसां वर्णितम् | तत्त्वतो न नवात्मासौ - 
नवतत्त्वस्वरूपः न वा वामादिनवशक्तिस्वरूपः न चापि नरशक्तिशिवात्मा 
न वा इच्छाज्ञानक्रियाशक्तित्रयात्मा च न च शिवशक्तिस्वरूपः नादः शक्तिः 
बिन्दुश्च शिव इति शब्दप्रत्ययरूपं ज्ञानक्रियात्मकं वा न च 
अमाख्यार्धचन्द्रनिरोधात्मकं च प्रणवस्य न च षट्चक्रादिभेदगं 
कुण्डलिन्यादिरूपेण वा - अकारादिक्षकारान्तवर्णचक्रग-अहमिति 
स्वरूपं न वा कुण्डलिन्यादिशक्तिस्वरूपभाक् - परं तु मूढमतीनाम् 
एता बालविभीषिकाः अभिनिवेशादिप्रशमाय बालो हि विभीषिकाभिर्लाल्यत एव 
स्वमात्रा अथ चौषधादिभक्षणार्थं स्वमात्रा मोदकं वा शर्करां 
दास्यामीति लाल्यते | एवं सा परावस्था दिक्षु कालेषु भूतादिषु कलनातीता या आसीत् 
सास्ति भविष्यति चेति दूरासन्नादिनानात्वेन अविशेषिणी उपदेष्टुमशक्यापि तव 
उपदिशामिति शेषः | पूर्णाहन्ता स्वप्रकाशैकस्वरूपा निर्विकल्पपरमार्था च 
पूर्णस्वरूपस्य भैरवस्य या भरिताकारावस्था अहमिति विश्रान्तिमयी तदेव 
भैरवं वपुर्विज्ञेयमिति भावः | एवमस्मिन् भैरवे तत्त्वे कः पूज्यः को वा 
तृप्तः वा तृप्यति | एवमनेन रूपेण परावस्था भैरवस्य प्रकीर्तिता | 
यतश्चानयोः शक्तिशक्तिमतोरभेदस्तस्मात् इयं परा शक्तिरिति कथ्यते | अत्र च 
दृष्टान्तोऽपि - यथा वह्नेर्दाहिका शक्तिर्न भिन्ना तथेयं शक्तिरपि परा 
इति एतन्मुखेन भैरवसांमुख्यं स्यादिति भावः | पुनरपि च दृष्टान्तोऽत्र 
- यथा हि वक्त्रेणैव अयमिति लभ्यते तथा शक्त्यैव शिवोऽयमिति व्यपदेशः 
| अपरोऽपि च दृष्टान्तः - यथा दीपप्रकाशेन वा सूर्यालोकेन च 
दिग्विभागादि ज्ञायत एव एवं शक्त्या शिवावभसनमिति सिद्धम् || ७-२१ ||

प्. ९)

श्रीभैरवी उवाच 

देवदेव त्रिशूलाङ्क कपालकृतभूषण |
दिग्देशकालशून्या च व्यपदेशविवर्जिता ||
या शक्तिर्भरिताकारा भैरवस्योपलभ्यते |
कैरुपायैर्मुखं तस्याः परा देवी कथं भवेत् ||
यथा सम्यगहं वेद्मि तथा ब्रूहि मम प्रभो ||

इच्छाज्ञानक्रियात्मशक्तित्रय-भरितस्वरूपसत्तया उपलक्षित ? 
विश्वस्य च संहारेण स्वात्मनि तत्स्थित्या अस्थिशेषतया विश्वस्य धारणं 
कपालपाणित्वं सिद्धमीश्वरस्य | दिक्षु दशसु देशे काले भूतादौ शून्या 
तदविभागा परेति नाम्ना लक्ष्यते तन्मुखं तद्दर्शनं च केनोपायेन 
भवेदिति शेषः | यथा चाहं त्वत्स्वरूपतया भवामि त्वदभेदोपपत्तेः 
तथैव मे ब्रूहि - तत्रैव प्रवेशय इति भावः ||

श्रीभैरव उवाच 

ऊर्ध्वे प्राणो ह्यधो जीवो विसर्गात्मा परोच्चरेत् |
उत्पत्तिद्वितयस्थाने भरणाद्भरितस्थितिः || २४ ||

ऊर्ध्वे द्वादशान्ते प्राणः प्राणनरूपः जीवनाख्यः चित्तवृत्तिविशेषः 
संस्थाप्यः अधश्च - हृदि हृदयस्थाने जीवोऽपानः - जीव्यतेऽनेन इति 
जीवः भक्षणपानादेरधोमार्गप्रसरणात् जीव इति उच्यते तदुपाधिवान् अत एव 
जीव इति विसर्गात्मा अन्तर्बहिर्भावकरणरूप आत्मा यस्य तेनापि परैव 
उच्चारमायाति अहमैति अन्तश्चकारूढा एतयोर्द्वयोर्विभेदापत्त्या अहमिति 
प्रकाशनात् 

प्. १०) 

उत्पत्तौ द्वादशान्ते द्वितीये हृदि च धारणात् | तत्र स्थित्या भरितस्थितिः स्यादेव 
इति सर्वोपाधिविस्मरणात् अहमिति विमर्शवान् स्यात् इति संबन्धः | इति प्रथमा 
धारणा || २४ ||

अथ द्वितीयामाह

मरुतोऽन्तर्बहिर्वापि वियद्युग्मानुवर्तनात् [युग्मानिवर्तनात् भैरव्या 
भैरवस्य इति च पाठः] |
भैरवं भैरवस्येत्थं भैरवि व्यज्यते वपुः || २५ ||

प्राणापानरूपस्य मरुतोऽन्तर्बहिर्वियद्युग्मे द्वादशान्ते हृदये चातुवर्तनात् 
- अनुन्मेषनिमेषणात् | हे भैरवि ? भैरवस्य परमात्मनः वपुः 
शरीरं स्वरूपं व्यज्यते प्रकाशत एव || २५ ||

तृतीयां धारणामाह 

न व्रजेन्न विशेच्छक्तिर्मरुद्रूपा विकासते [विकासिते भैरवरूपता इति 
च पाठः] |
निर्विकल्पतया मध्ये तया भैरवरूपधृत् || २६ ||

हृदि यः प्राणः स तु न व्रजेत् तत्स्थानात् नापि विशेत् यत्रैवास्ति 
निर्विकल्परूपस्तत्रैवास्तु अस्पन्दात्मा | एवमेव द्वादशान्तेऽपि 
स्पन्दास्पन्दराहित्येन निर्विकल्पसमाधौ तन्मध्ये भैरवरूपाभिव्यक्तिः || २६ 
||

चतुर्थी धारणां निरूपयति 

कुम्भिता रेचिता वापि पूरिता वा यदा भवेत् |
तदन्ते शान्तनामासौ शक्त्या शान्तः प्रकाशते || २७ ||

प्. ११) 

शास्त्रमार्गानुसारेण कुम्भकं रेचकं वा पूरकं विधाय 
तत्तदभ्यासपरिशीलनेन च चक्रभ्रमिवत् शान्तवेगानुभवेन 
प्रकाशमात्रावस्थोदये परापरस्वभावः प्रकाशत एव | तथा च तिष्ठति 
संस्कारवशात् चक्रभ्रमिरिव धृतशरीर इत्यन्तेन प्रकाशः प्रकाशत एव | 
प्रत्यभिज्ञायां चैतत्प्रपञ्चितम् 

इदमित्यस्य विच्छिन्नविमर्शस्य कृतार्थता |
या स्वस्वरूपे विश्रान्तिर्विमर्शः सोऽहमित्ययम् ||

इत्यादिना || २७ ||

इदानीं पञ्चमीमाह

आ मूलात्किरणाभासां सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरात्मिकाम् |
चिन्तयेत्तां द्विषट्कान्ते शाम्यन्तीं भैरवोदयः || २८ ||

आ मूलात् हृदयात् किरणैर्भासमानां चन्द्रार्कबिम्बवत् भासनस्वभावां 
क्रमात् क्रमं तनुतां तनुतां श्रयन्तीं च अत एव च सूक्ष्मात् सूक्ष्मतरां 
नामरूपातीतां द्विषट्कान्ते द्वादशान्ते संचिन्त्य सुसूक्ष्मतमस्यापि 
ध्येयाकारस्य गलनात् भैरवरूपो भवेदिति शेषः तां च शाम्यन्तीं सतीं 
संत्यज्येति भावः || २८ ||

एतदेव दर्शयति षष्ठ्या

उद्गच्छन्तीं तडिद्रूपां प्रतिचक्रं क्रमात्क्रमम् |
ऊर्ध्वं मुष्टित्रयं यावत्तावदन्ते महोदयः || २९ ||

कन्दादिब्रह्मरन्ध्रान्तं क्रमात् क्रमेण उद्गच्छन्तीं तडिदाकारसंनिभां 
प्रोज्ज्वलद्रूपां तद्रूर्ध्वं च चतुरङ्गुलपरिमितां मुष्टिं यावद्-

प्. १२) 

द्वादशान्तं तावदन्ते महोदयः मुष्टित्रयशेषेण महोदयः 
अहमित्यवमर्शः स्यादेवेति | तथा च श्रीभगवता गीतम् 

अहं सर्वस्य प्रभवो मत्तः सर्वं प्रवर्तते |

इत्यादिना | तथा च 

सर्वो ममायं विभव इत्येवं परिजानतः |
विश्वात्मनो विकल्पानां प्रसरेऽपि महेशता ||

इत्यादिना प्रत्यभिज्ञायामपि || २९ ||

सप्तमीमाह

क्रमद्वादशकं सम्यग्द्वादशाक्षरभेदितम् |
स्थूलसूक्ष्मपरस्थित्या मुक्त्वा मुक्त्वा ततः [मुक्त्वान्तत इति 
पाठः] शिवः || ३० ||

जन्माग्रमूलकन्दनाभिहृत्कण्ठतालुभ्रूमध्यललाटरन्ध्रशक्तिव्यापिन्या
ख्यं यत् चक्राणां द्वादशकं द्वादशस्थाननामभिः प्रसिद्धं तच्च 
आदौ ध्यानेन स्फुटं ततश्च स्पन्दमानं ततोऽपि ज्योतीरूपतां प्राप्तं 
सूक्ष्मं परमित्यभिधीयते तदभिधानेन च सर्वजित्त्वात् सर्वत्रावभासकः 
शिव एव प्रकाशते परमार्थतः || ३० ||

इदानीमष्टमीमाह

तथापूर्याशु [तयापूर्येति पाठः] मूर्धान्तं भङ्क्त्वा 
भ्रूक्षेपसेतुना |
निर्विकल्पं मनः कृत्वा सर्वोर्ध्वे सर्वगोद्गमः || ३१ ||

प्. १३) 

जन्मादिचक्रेभ्य ऊर्ध्वोर्ध्वक्रमेण प्राणेन मूर्धान्तं द्वादशान्तं 
पूरयित्वा उपारोहितयोर्भ्रुवोर्भङ्गेन सेतुनेव वारिप्रवाहं मनो भङ्क्त्वा 
त्यक्तचापलं विधाय अत एव निर्विकल्पं तन्मनः कृत्वा सर्वोर्ध्वे 
द्वादशान्तादपि चोर्ध्वे परमाकाशे सर्वव्यापकत्वं स्यादेव इति निश्चयः || 
३१ ||

इदानीं नवमीमाह

शिखिपक्षैश्चित्ररूपरिमण्डलैः शून्यपञ्चकम् |
ध्यायतोऽनुत्तरे शून्ये प्रवेशो हृदये भवेत् || ३२ ||

यथाहि शिखिपक्षैर्मयूरपुच्छैश्चित्ररूपैरनेकवर्णैरिव 
पञ्चेन्द्रियमण्डलानि चित्रवत् भासमानानि चित्रमेतत् शून्यमेव इति 
ध्यायतोऽनुत्तररूपे शून्ये परमधामनि प्रवेशः परमा गतिः स्यादिति 
निश्चयः | गन्धर्वनगरतुल्यं चित्रमिवेदम् इति निश्चयेन परमार्थसिद्धिः 
स्यादेवेति भावः || ३२ ||

इदानीं दशमीमाह

ईदृशेन क्रमेणैव यत्र यत्रापि चिन्तयेत् [चिन्तना इति पाठः] |
शून्ये कुड्ये परे पात्रे स्वयं लीना वरप्रदा || ३३ ||

एवं क्रमेण ध्यायतः परे स्वात्मनि वा अन्यत्र कुड्यादौ वा परपात्रे च 
एकाग्रभावनादार्ढ्यावाप्तौ मरुच्छक्तिः स्वयं लीना स्यात् - यत्र तत्र 
परपदपरामर्शैक्यभावेन अहंरूपतादात्म्यताभिमानः स्यादित्यर्थः | 
तथा च श्रीस्पन्दे 

प्. १४) 

यस्मात्सर्वमयो जीवः सर्वभावसमुद्भवात् |
तत्संवेदनरूपेण तादात्म्यप्रतिपत्तितः ||

तेन शब्दार्थचिन्तासु न सावस्था न या शिवः |
भोक्तैव भोग्यभावेन सदा सर्वत्र संस्थितः ||

इति वा यस्य संवित्तिः क्रीडात्वेनाखिलं जगत् |
संपश्यन्सततं युक्तो जीवन्मुक्तो न संशयः ||

इत्यादिना निरूपितम् || ३३ ||

एकादशीमाह

कपालान्तर्मनो न्यस्य तिष्ठेन्मीलितलोचनः [तिष्ठन्मीलितेति 
पाठः] |
क्रमेण मनसो दार्ढ्याल्लक्षयेल्लक्ष्यमुत्तमम् || ३४ ||

कपालकुहरान्तः - शिरःकवाटमध्ये 
मीलितलोचनोऽन्तःसंकुचितहृदयादिबाह्यान्तरिन्द्रियवर्गः 
सुषुम्नायामस्तङ्गतप्राणापानादिचारेण तद्दार्ढ्यात् यत् लक्ष्यमस्ति तदेव 
लक्षयेत् घटोऽयमितिवत् प्रत्यक्षत उत्तमं ज्योतिः पश्यतीत्यर्थः || ३४ ||

द्वादशीमाह

मध्यनाडी मध्यसंस्था बिससूत्राभरूपया |
ध्यातान्तर्व्योमया देव्या तया देवः प्रकाशते || ३५ ||

बिसतन्तुतनीयसी इति लक्षिताया ध्यातमन्तर्व्योम यस्यास्तादृश्या भैरव्याः 
शून्यं रूपं ध्यातं सत् दृष्टिमात्रतो देवः स्वयंप्रकाशः प्रकाशत 
इति भावः | स्पन्दे च 

प्. १५) 

तदा तस्मिन्महाव्योम्नि प्रलीनशशिभास्करे |
सौषुप्तपदवन्मूढः प्रबुद्धः स्यादनावृतः ||

इत्यादिना वितत्य दर्शितम् || ३५ ||

त्रयोदशीमाह

कररुद्धदृगस्त्रेण भ्रूभेदाद्द्वाररोधनात् |
दृष्टे बिन्दौ क्रमाल्लीने तन्मध्ये परमा स्थितिः || ३६ ||

कराभ्यां रुद्धानि दृगुपलक्षितानि मुखरन्ध्राणि येन एतादृशस्य योगिनो 
भ्रूमध्यग्रन्थिविदारणात् बिन्दौ दृष्टे क्रमात् एकाग्रताप्रकर्षेण लीने 
तन्मध्ये परमा स्थितिः - परभैरवाभिव्यक्तिः स्यादित्यर्थः || ३६ ||

चतुर्दशीमाह

धामान्तःक्षोभसंभूतसूक्ष्माग्नितिलकाकृतिम् |
बिन्दुं शिखान्ते हृदये लयान्ते ध्यायतो लयः || ३७ ||

धाम्नो लोचनवर्तिनस्तेजसोऽन्तःक्षोभेण अत्यन्तनिष्पीडनादिना संभूतं | 
यद्वा धाम्नो दीपादेस्तेजोमयस्यान्ते निर्वाणताप्राप्तिसमये यः 
क्षोभश्चाञ्चल्यं ततः संभूतं सूक्ष्माग्नितिलकाकृतिं बिन्दुं 
ध्यायतः शिखान्ते द्वादशान्ते हृदये गलितलयान्तरे लयः 
तदैक्योपपत्तिर्भवेत् | गलिते विकल्पे तदवसाने च परमतेजस्तत्त्वसमावेशः 
स्यादित्यर्थः || ३८ ||

प्. १६)

पञ्चदशीमाह

अनाहतेऽपात्रकर्णेऽभग्नशब्दे सरिद्द्रुते |
शब्दब्रह्मणि निष्णातः परं ब्रह्माधिगच्छति || ३८ ||

यत् दशधोपलक्षितं शब्दब्रह्म तत्रनिष्ठत्वेन परं ब्रह्मावाप्तिः | शब्दे 
कथंभूते न वहिः प्रसरणरूपैर्नीलादिभिराहते व्याप्ते अत एव च न पात्रे 
कर्णौ यस्येति स्थूलशब्दादिव्यतिरिक्तत्वात् अतश्च अभग्नशब्दे न भग्नः 
शब्दो यस्य अनाहते शब्दे नादभट्टारकशब्दब्रह्मरूपे सरिद्द्रुते च 
वेगवाहिनि तत्र च दृढनिष्ठः सन् ब्रह्मत्वमाप्नुयादिति भावः || ३८ ||

षोडशीं धारणामाह

प्रणवादिसमुच्चारात्प्लुतान्ते शून्यभावनात् |
शून्यया परया शक्त्या शून्यतामेति भैरवि || ३९ ||

प्रणवादीनां लघूच्चारात् तदनन्तरं च दीर्घोच्चारात् तदनन्तरं 
प्लुतोच्चाराच्च कुक्कुटरुतवत् व्याप्तेः तदनन्तरं विजित्य तां 
शून्यावस्थालम्बनेन शून्यातिशून्योच्चारेण शून्यतामुल्लङ्घ्य 
अन्तर्मुखताभ्यासात् परमा गतिः करबिल्ववत् संभाव्या नान्यथा || ३९ ||

सप्तदशीमाह

यस्य कस्यापि वर्णस्य पूर्वान्तावनुभावयेत् |
शून्यया शून्यभूतोऽसौ शून्याकारः पुमान्भवेत् || ४० ||

प्. १७) 

पूर्वं शिक्षा ततस्तदनुभवः ततोऽपि गुरुप्रसादादिना तदन्ते तन्निश्चयः 
ततोऽन्तर्नाडीचक्रादिपरीक्षा ततश्च शून्यातिशून्ययोजनया ओमिति निश्चित्य तं च 
परब्रह्मणि ततश्च शून्यातिशून्यतामेति - सर्वमिदं 
गन्धर्वनगरादितुल्यवृत्तान्तं यदन्यत् तद्ब्रह्म इति बुद्ध्या अतिरिच्यते || ४० ||

अष्टादशीमाह

तन्त्र्यादिवाद्यशब्देषु दीर्घेषु क्रमसंस्थितेः |
अनन्यचेताः प्रत्यन्ते परव्योमवपुर्भवेत् || ४१ ||

शब्दानुरणनन्यायेन पानकचर्वणन्यायेन च पश्चात् अनुभाव्य किमिदं 
किमत्र प्रयोजनं वा दे-व-द-ता इति प्रहरप्रहरोच्चारिता वर्णा 
नानुभवमधिरोहन्ति पश्चात् देवदत्त इति सामीप्यतया उच्चारात् अस्ति किंचिदिति 
तत्पश्चात् ज्ञानान्तरात् ज्ञानस्य संभवेन देवदत्तो नाम कश्चित् ब्राह्मण इति 
तदनन्तरं च पौर्वः पाश्चात्यः दाक्षिणः औत्तरो वा इति तदनन्तरं 
वेदाध्ययनशीलः तदनन्तरमयं वामनदत्तपुत्रः तदनन्तरं च 
सुखदत्तभ्राता तदनन्तरं च पृथूदर्याः पुत्रः इति जातिनामादियुक्ततया 
उपलभ्यत एव | तद्वत् तन्त्र्यादिवाद्यभूतेषु क्रमेषु अनन्यचेताः लयत्व##-
ब्रह्मैव भवति - परव्योमतनुः स्यादिति भावः शब्दब्रह्मणि निष्णातः 
परं ब्रह्माधिगच्छति इति प्रागुक्तदिशा | अथ वा शब्दब्रह्मातिवर्तते इति || ४१ ||

प्. १८) 

इदानीमेकोनविंशीमाह

पिण्डमन्त्रस्य सर्वस्य स्थूलवर्णक्रमेण तु |
अर्धेन्दुबिन्दुनादान्तशून्योच्चाराद्भवेच्छिवः || ४२ ||

पूर्वोक्तनवात्मादेः वामादिशक्त्यादिना वा नवतत्त्वादेः अकारादि##-
पाश्चात्यरूपमेव निश्चयेन निश्चित्य पर्यवसानेन शून्योच्चारात् शिवो 
भवेदिति भावः || ४२ ||

इदानीं विंशतितमीं धारणामाह

निजदेहे सर्वदिक्कं युगपद्भावयेद्वियत् |
निर्विकल्पमनास्तस्य वियत्सर्वं प्रवर्तते || ४३ ||

यदि निर्विकल्पमना एकाग्रमनाः स्यात् सर्वासु पूर्वादिदिक्षु वियदेव भावयन् 
- सर्वत एव शून्यतां भावयन् न नीलपीतादिकं किमप्यस्तीति शुक्ताविदं 
रजतम् इतिवत् अविषयम् इत्येवं भावनया परमशून्यः स्यादिति यतस्तस्य 
शून्यादिविकल्प एव | तथा च प्रत्यभिज्ञायामेतन्निर्दिष्टमस्ति

चित्तत्त्वं मायया हित्वा भिन्न एवावभाति यः |
देहे बुद्धावयः प्राणे कल्पिते नभसीव वा ||

प्रमातृत्वेनाहमिति विमर्शोऽन्यव्यपोहनात् |
विकल्प एव स परप्रतियोग्यवभासजः ||

प्. १९) 

इत्यादिना यत्परं शून्यातिशून्यं शिवतत्त्वं तदेव ज्ञेयमिति भावः | 
यतश्च तत्रैव

शून्याद्यबोधरूपास्तु कर्तारः प्रलयाकलाः |
तेषां कार्ममलोऽप्यस्ति मायीयस्तु विकल्पितः ||

इति निर्धारितम् || ४३ ||

इदानीमपरां धारणामाह

पृष्ठशून्यं मूलशून्यं युगपद्भावयेच्च यः |
युगपन्निर्विकल्पत्वान्निर्विकल्पोदयस्ततः || ४४ || 
[पृष्ठशून्यं मूलशून्यं युगपद्भावयेश यः |
शरीरनिरपेक्षिण्या शक्त्या शून्यमना भवेत् ||
पृष्ठशून्यं मूलशून्यं हृच्छून्यं भावयेत्स्थिरम् |
युगपन्निर्विकल्पत्वान्निर्विकल्पोदयस्ततः ||

इत्यादिपाठः पद्यद्वयात्मा उद्योते मूलेऽस्ति |

अनुमीयते च यदेतन्मध्यमं पादचतुष्टयं श्रीशिवोपाध्यायेर्व्याख्यातं 
च पुनरुक्ततयाधिकं संभवति अत एवास्मिन्पुस्तके वस्तुतोऽविद्यमानं स्यादिति |
]

ऊर्ध्वाधो दक्षिणतोत्तरतः सर्वतोऽपि शून्यमेव ध्यात्वा 

सर्वं खल्विदं ब्रह्म |

इति भावनया विचिन्त्य शिवतत्त्वं करस्थविल्ववत् आभाति इति नाश्चर्यम् || ४४ ||

अपरामाह

तनूदेशे शून्यतैव क्षणमात्रं विभावयेत् |
निर्विकल्पे निर्विकल्पो निर्विकल्पस्वरूपभाक् [निर्विकल्पं निर्विकल्पो निर्विकल्पे 
वा इति पाठः] || ४५ ||

प्. २०) 

शिवतत्त्वं विना न किमपि सर्वमेतत् चिद्विलासास्पदमाश्यानतया चित्रितमिव 
विभाति | तथा च सिद्धान्तमुक्तावल्यां

पश्यामि चित्रमिव सर्वमिदं द्वितीयं
तिष्ठामि निष्कलवदेक अनेकरूपः |
आत्मानमद्वयमनन्तसुखैकरूपं
स्मरामि दग्धरशनामिव सुप्रपञ्चम् ||

आश्चर्यमप्यनुभवामि करस्थबिल्व-
तुल्यं शरीरमहिनिर्लुयनीव वीक्षे |
एवं च जीवनमपि प्रतिभासनं च
निःश्रेयसोऽधिगमनं च मम प्रसिद्धम् ||

इत्यादिना आम्नातमस्ति | इत्येवं गन्धर्वनगरादिवत् प्रसिद्धमप्रतिष्ठितम् इति 
सिद्धम् || ४५ ||

अपरामपि आह 

सर्वं देहगतं द्रव्यं वियद्व्याप्तं मृगेक्षणे |
विभावयेत्ततस्तस्य भावना सा स्थिरा भवे || ४६ ||

शून्यव्याप्तं सर्वमिदं रज्जुभुजङ्गवत् असत्यस्वरूपसाध्यत्वाद्वा 
गन्धर्वनगरादिवत् इत्येवं धारणया यत् देहगतं मांसादि द्रव्यं तत् 
शून्यतया प्रसिद्धम् इति दृढभावनास्थित्या प्रकाशमानप्रकाशः 
स्यादित्यर्थः || ४६ ||

प्. २१)

अपरमाहा

देहान्तरे दिग्विभागं भित्तिमात्रं विचिन्तयेत् |
न किंचिदन्तरे तस्य ध्यायन्न ध्येयभाग्भवेत् || ४७ ||

पञ्चभूतपञ्चीकरणयुक्त्या संबद्धं सत् शरीरमुद्भूतं यच्च स्थूलं 
विनश्यत्स्वभावं करिकर्णाग्रचपलं च इति नात्र स्थिरता आसीत् अस्ति स्याद्वा इति 
तथा दिग्विभागादि नास्ति बाह्यजहभित्तिमात्रमिदं दक्षिणपार्श्वम् इदं 
वोत्तरम् इत्यादिना तस्मात् असदिति समीक्षयेत् | प्रमाता च सदिति सन्निश्चयेन 
ज्ञानीत्युच्यते || ४७ ||

अपरामाह

हृद्याकाशे निलीनाक्षः पद्मसंपुटमध्यगः |
अनन्यचेताः सुभगे परं सौभाग्यमाप्नुयात् || ४८ ||

हृत्पद्मे बद्धबाह्याभ्यन्तरेन्द्रियचक्रः तत्पद्मपुटमध्यगश्च अत 
एवानन्यचेताः परं सौभाग्यमाप्नुयात् - बाह्यविषयोपरमात् 
आभ्यन्तरोदयः संभवेदित्यर्थः || ४८ ||

अपरामाह 

सर्वतः स्वशरीरस्य द्वादशान्ते मनोलयात् |
दृढबुद्धेर्दृढीभूतं तत्त्वलक्ष्यं प्रवर्तते [त्वग्विभागं 
भित्तिभूतमिति ध्यायनध्येय इति च पाठः] || ४९ ||

प्. २२) 

दृढबुद्धेर्योगिनः दृढीभूतं प्राप्तैकाग्र्यं परप्रकाशरूपं 
तत्त्वलक्ष्यं प्रवर्तते द्वादशान्ते शून्यातिशून्ये मनसो लयात् वासनाक्षयात् | 
अथ वा मध्यधाम्नि सुषुम्नायां | तथा च 

सौषुम्नेऽध्वन्यस्तमितौ हित्वा ब्रह्माण्डगोचरम् 

इत्यादिना स्पन्दे विशदीकृतम् || ४९ ||

अपरामाह

यथा तथा यत्र तत्र द्वादशान्ते मनः क्षिपेत् |
प्रतिक्षणं क्षीणवृत्तेर्वैलक्षण्यं दिनैर्भवेत् || ५० ||

एवमेव पूर्वोक्तेन प्रकारेण प्रशान्तचाञ्चल्यस्य 
असामान्यपरभैरवताभिव्यक्तिः स्यादेवेत्यर्थः || ५० ||

अपरामाह

कालाग्निना कालपुरादुत्थितेन स्वकं पुरम् |
प्लुष्टं विचिन्तयेदन्ते शान्ताभासः प्रजायते [कालपदादिति 
शान्ताभासस्तदा भवेदिति च पाठः] || ५१ ||

दक्षपादाङ्गुष्ठात् उत्थितेन कालाग्निना देहं दग्धं योगतो विभाव्य 
योगिनः चिन्मयमूर्तिमान् विभावसुः प्रकाशत इत्यर्थः || ५१ ||

पपरामाह

एवमेव जगत्सर्वं दग्धं ध्यात्वा विकल्पतः |
अनन्यचेतसः पुंसः पुंभावः परमो भवेत् || ५२ ||

प्. २३) 

एवमेवेति दक्षपादाङ्गुष्ठोद्भवकालाग्निरुद्रज्वालया सर्वं देहस्थं 
बाह्याभ्यन्तरं दग्धं विभाव्य निर्विकल्पचेतसः पुरुषार्थत्वं 
परोत्कृष्टतया भवेदिति शेषः || ५२ ||

अपरामाह

स्वदेहे जगतो वापि सूक्ष्मसूक्ष्मान्तराणि च |
तत्त्वानि यानि निलयं ध्यात्वान्ते व्यज्यते परा || ५३ ||

पृथिव्यादीनि पञ्चभूतानि तद्विकाराणि मांसास्थ्यादीनि यानि च सन्ति तेषां 
लयं - स्वस्वकारणेषु लीनतां ध्यात्वा पर्यन्ते परा देवी प्रकटा स्यात् 
मयूराण्डरसन्यायेन परा सर्वमेतदन्तः स्थित-मेव बहिः 
प्रकाशयेदिति भावः | अयमत्र तात्पर्यार्थः - सर्वभेदाभेदगलनात् 
पराप्रसादमन्त्रवान् परोदयः स्यादेवेति || ५३ ||

अपरामाह

पीनां च दुर्बलां शक्तिं ध्यात्वा द्वादशगोचरे |
प्रविश्य हृदये ध्यायन्मुक्तःस्वातन्त्र्यमाप्नुयात् || ५४ ||

प्राणशक्तिमादौ पीनाम् - अन्नपानादिभोजनदिशा पीनत्वं प्राप्तां ततोऽपि 
गुरूपदेशमार्गेण कुम्भकादिना सूक्ष्मां भवन्तीं ध्यात्वा ततस्तामेव 
हृदयादौ प्रावेश्य द्वादशान्ते वा ततः स्वतन्त्रपरमेश्वररूपः स्यादिति 
निश्चयः || ५४ ||

प्. २४) 

अपरामाह

भुवनाध्वादिरूपेण चिन्तयेत्क्रमशोऽखिलम् |
स्थूलसूक्ष्मपरस्थित्या यावदन्ते मनोलयः || ५५ ||

भुवनतत्त्वकलापदमन्त्रवर्णाख्यो यः षोढा वाच्यवाचकरूपोऽध्वा 
तस्याध्वनः स्थूलसूक्ष्मिक्यरूपताभ्यसनात् ततस्तन्त्रैव मनोलयात् 
पराकाष्ठावगतिरिति भावः | तथा च मालिनीविजये

अध्वातीतो भवेच्छिवः

इत्यादिनानुशिष्टमस्ति || ५५ ||

अपरामाहा

अस्य सर्वस्य विश्वस्य पर्यन्तेषु समन्ततः |
अध्वप्रक्रियया तत्त्वं ध्यात्वा शैवं महोदयः || ५६ ||

अध्वषट्केषु भुवनाध्वपर्यन्तेषु सामान्यतया विशेषतया वा न किमपि 
शिवतत्त्वं विना सारभूतम् इति विज्ञाय महोदयः - परमशिवावभासः 
स्यादित्यर्थः | एतदेव 

अध्वषट्कादि संत्यज्य जित्वा चेन्द्रियमण्डलम् |
कारणैः कृतकृत्योऽसौ राजते सूर्यवद्भुवि ||

इत्यादिना मालिनीकल्पोत्तरेऽप्यादिष्टमस्ति || ५६ ||

अपरामाह

विश्वमेतन्महादेवि शून्यभूतं विचिन्तयेत् |
तत्रैव च मनो लीनं ततस्तल्लयभाजनम् || ५७ ||

प्. २५) 

एतत् सर्वं विश्वं चराचरभूतं न किञ्चित् गन्धर्वनगरादितुल्यम् 
अध्यासात्मकम् असदित्याद्याख्यं नामरूपादिहीनं मायागहनं च यदस्ति तत् 
स्वप्रकाशात्मकं सदिति लक्षितं च सारं लयभाजनं चेति भावः || ५७ ||

अपरामाह

घटादिभाजने दृष्टिं भित्तिस्त्यक्त्वा विनिक्षिपेत् |
तल्लयं तत्क्षणाद्गत्वा तल्लयात्तन्मयो भवेत् || ५८ ||

अन्तःसुषिरे घटादिवस्तुनि दक्षिणोत्तरपार्श्वादि त्यक्त्वा तत्र आकाशे 
विश्रान्तत्वात् परमशून्यातिशून्ये मनो लीनं विभाव्य 
परंब्रह्मसमाविष्टः सन् ब्रह्मैव संपद्यत इति भावः || ५८ ||

अपरामाह

निर्वृक्षगिरिभित्त्यादिदेशे दृष्टिं विनिक्षिपेत् |
विलीने मानसे भावे वृत्तिक्षीणः प्रजायते || ५९ ||

पर्वतादौ शून्ये मरुद्देशादौ वा तुङ्गादिविषयादौ वा दृष्टिमात्रं 
निक्षिप्य तत्तदालम्भनाभावात् गलिते मानसे क्षीणसमस्तवृत्तिः प्रजायते ##-

अपरामाह

उभयोर्भावयोर्ज्ञाने ज्ञात्वा मध्यं समाश्रयेत् |
युगपच्च द्वयं त्यक्त्वा मध्ये तत्त्वं प्रकाशते || ६० ||

घटोऽयं पटोऽयं तटोऽयमित्यादिनानात्वेन वेद्यराशिपतितस्य सारं विहाय 
वा तन्मध्ये च ज्ञातृत्वावगमनं कृत्वा अत्र कश्चित् 

प्. २६) 

वेदकोऽस्तीति तेन च ज्ञातृज्ञानज्ञेयादिनानात्वेन अनानात्वं विधाय 
विभागकल्पनात्यागात् ऐकाग्र्यमेव प्रमातृतत्त्वाख्यं तत्त्वमसि इति वत् 
निर्विकल्पदशामासाद्य विभागत्यागात् ऐकाग्र्यतापत्तिरिति सुष्ठु प्रोक्तमिति || ६० ||

अथापरामपि आह

भावे त्यक्ते [भावे न्यक्ते इति पाठः न्यक्ते अन्तर्हिते इत्यर्थः] 
निरुद्धा चिन्नैव भावान्तरं व्रजेत् |
तदा तन्मध्यभावेन विकसत्यति भावना || ६१ ||

एकस्मिन् वस्तुनि स्वीकृते निरुद्धा चित् नैव भावान्तरं व्रजेत् अन्यद्वस्तुनि न 
व्रजेत् तत्र तन्मध्ये शून्यरूपस्थित्या भावना अतिविकसति अद्भुतफुल्लन्यायेन 
मनश्चातिविकासत्वं यायात् - ब्रह्मैव संपद्यत इत्यर्थः || ६१ ||

अपरामाह 

सर्वं देहं चिन्मयं हि जगद्वा परिभावयेत् |
युगप्न्निर्विकल्पेन मनसः परमा [मनसा परमोदय इति पाठः] 
गतिः || ६२ ||

आ पादात् केशान्तं चिद्रूपं सर्वमिदं जगत् परिभावयेत् अक्रमेण च 
स्फुरच्चिच्चमत्कारव्याप्त्या मनसो गतिः परमा उत्कर्षरूपा गतिरस्तीति तात्पर्यम् 
|| ६२ ||

अपरामाह

सर्वं जगत्स्वदेहं वा स्वानन्दभरितं स्मरेत् |
युगपत्स्वामृतेनैव परानन्दमयो भवेत् || ६३ ||

प्. २७) 

आनन्दादेव खलु इमानि भूतानि जायन्ते आनन्दे प्रवर्तन्ते आनन्द एव प्रलीयन्त 
इति इत्थं दृष्ट्या कृतकृत्यो भवेदिति भावः || ६३ ||

अपरामाह

आयुद्वयस्य संघट्टादन्तर्वा बहिरन्ततः |
योगी समत्वविज्ञानसमुद्गमनभाजनम् || ६४ ||

प्राणापानरूपस्य योजनात् हृदये द्वादशान्ते चान्तःप्रवेशनिर्गमने 
पर्यवसाने योगी प्रबुद्धः समत्वविज्ञानेन समुद्गमनभाजनं 
रहस्यस्थानपर्यवसायिप्राणापानादिगोचरः स्यादिति भावः तेन च 
परमसिद्धिभाग्भवेदित्यर्थः || ६४ ||

अपरामाह

कुहनेन प्रयोगेन सद्य एव मृगेक्षणे |
समुदेति महानन्दो येन तत्त्वं प्रकाशते || ६५ ||

विस्मापकाद्भुतमायादिप्रयोगेन अद्भुतप्रयोगमयः परमानन्दोदयः 
स्यादिति भावः अहमेव परो हंसः इत्यादिकया युक्त्या पिपीलिकास्पर्शमात्रात् 
परमोदयव्याप्तिरिति शेषः || ६५ ||

अपरामाह

सर्वस्रोतोनिरोधेन [स्रोतोनिबन्धेनेति पाठः] प्राणशक्त्योर्ध्वया 
शनैः |
पिपीलस्पर्शवेलायां प्रथते परमं सुखम् || ६६ ||

प्. २८) 

पञ्चेन्द्रियगुह्योपस्थरन्ध्रनिरोधेन आधारात् द्वादशान्तं यावत् ऊर्ध्वं 
क्रमेण वहन्त्या प्राणशक्त्या

पिपीलिकास्पर्शमात्रात्प्रथते परमं सुखम् 

इत्येतद्भावनया अन्तर्मुखारामो भवतीत्यर्थः | द्वादशान्त 
आत्मविषयानुभवसमये पिपीलिकाया इव शनैः शनैः चरतः प्राणस्य यः 
मूलाधारादिस्थानसकाशात् कन्दादिस्थानपर्यन्तः स्पर्शः तद्वेलायां हि 
परीक्षन्ते योगिनः अमुतः स्थानात् उत्थाय अमुकस्थानं प्राप्तः प्राणः इति 
निश्चितमेव इत्येतादृगुक्तभावनयोद्दिष्टसुखसिद्धिरिति भावः || ६६ ||

अपरामाह

वह्नेर्विषस्य मध्ये तु चित्तं सुखमयं क्षिपेत् |
केवलं वायुपूर्णं वा स्मरानन्दे न [स्मरानन्देन इति 
तदनुसारेणार्थापितः समस्तः पाठः] युज्यते || ६७ ||

तद्धारणया सुखधारणया वह्नौ वा विषेऽपि कठिनतरे च सुखभावनयैव 
चित्तं क्षिपेत् प्राणस्य वा अपानस्य च मध्येऽपि कामानन्दे सर्वविषयविस्मारके 
न युज्यते कामधारणायां सर्वविषयविस्मरणात् अथ वा वायुपूर्णं 
केवलं प्राणायामवर्जितमपि तत्रापि भेदगलनेन अभेदापत्तिरिति भावः | 
यस्मात् दुःखे वह्निविपादौ सुखसंधारणमेव परमार्थ इति 
परमार्थविदः | स्त्रीसङ्गेन विना स्त्रिया य आनन्दानुभवः स एव परमार्थ इति 
कथ्यते || ६७ ||

अपरामाह

शक्तिसंगमसंक्षुब्धशक्त्यावेशावसानिकम् |
यत्सुखं ब्रह्मतत्त्वस्य तत्सुखं स्वाक्यमुच्यते || ६८ ||

प्. २९) 

स्त्रीसङ्गमेन य आनन्दोऽनुभूयते तमेव स्त्रियं विना ध्यात्वा आनन्दमयो 
भवेदित्याद्युक्तम् | उक्तं च 

जायया संपरिष्वक्तो न बाह्यं वेत्ति चान्तरम् |
निदर्शनं श्रुतिं प्राह मूढस्तं मन्यते परम् ||

न सृष्टिर्जायते लिङ्गान्न भगान्नापि रेतसः | 
आनन्दोच्छलिता शक्तिः सृजत्यात्मानमात्मना ||

इत्याद्युक्तरीत्या स्त्रीसङ्गानन्दाविर्भूतानन्दशक्तिसमावेशान्ते यत् सुखं 
स्त्रीपुरुषादिपर्यालोचनं स्वात्ममात्रनिष्ठं तत् स्वकम् - आत्मन एव 
संबन्धि नान्यत आयातं भावयेत् स्त्रीसङ्गमस्तु व्यक्तिकारणमेव इत्यादिना 
प्रोक्तं चान्यत्र अलं चातिविस्तरेण || ६८ ||

अपरामाह

लेहनामन्थनाकोटैः स्त्रीसुखस्य भरात्स्मृतेः |
शक्त्यभावेऽपि देवेशि भवेदानन्दसंप्लवः || ६९ ||

परिचुम्बनालिङ्गनदन्तक्षतनखक्षतादिभिर्विशेषैः स्त्रीसुखस्यानुभूतस्य 
पूर्वं तद्ध्यानमात्रेण इदानीमपि शक्त्यभावेऽपि करसौन्दर्यादौ 
ध्यातमात्रे य आनदः प्रत्यक्षतयैव सर्वविषयविस्मारकः स एवानन्दोदय 
इति स्थितम् यतोऽनुभूते स्मरणं प्रत्यक्षतयैव प्रसिद्धमित्याचार्याः || ६९ ||

अपरामाह 

आनन्दे महति प्राप्ते दृष्टे वा बान्धवेऽचिरात् |
आनन्दमुद्गतं ध्यात्वा तल्लयस्तन्मना भवेत् || ७० ||

प्. ३०) 

एवमेव बान्धवे वा सुहृदादौ चिरकालानन्तरं प्रिये वा दृष्टे 
उद्गतमात्रमेवानन्दं गृहीत्वा तद्भावनान्तर्मनस्कत्वेन परानन्दोदये 
विश्रान्तः स्यादेवेत्यर्थः | तथा च स्पन्दे

अतिक्रुद्धः प्रहृष्टो वा किं करोमीति वा मृशन् |
धावन्वा यत्पदं गच्छेत्तत्र स्पन्दः प्रतिष्ठितः ||

इत्यादिना अभिहितमस्ति || ७० ||

अपरामाह

जग्धिपानकृतोल्लासरसानन्दविजृम्भणात् |
भावयेद्भरितावस्थां महानन्दस्ततो भवेत् || ७१ ||

अयमत्राशयः - मिष्टान्नपानभोजनक्षीरादिपानाशनाभ्याम् उल्लसद्रसो 
य आनन्दस्तदनुभवेन आनन्दपूर्णत्वावस्थायां भावयत एकाग्रचित्तस्य 
परमानन्दप्राप्तिरिति सिद्धम् || ७१ ||

अपरामाह

गीतादिविषयास्वादासमसौख्यैकतात्मनः |
योगिनस्तन्मयत्वेन मनोरूढेस्तदात्मता || ७२ ||

गीतादिविषयस्य वंशवीणादेर्मधुरसूक्ष्मशब्दविषयस्य आस्वादात् 
तच्चर्वणाद्यः परमानन्दोदयः स्यात् तालक्रियाशब्दादिसाम्यं स एव 
परपरमानन्दोदय इति कथ्यते तत्काले शुभाशुभचिन्तादिविस्मरणादित्यलम् | 
अनेन च वेद्यराशेर्विस्मरणात् वेदकसत्तामात्रस्थितौ 
शान्तमेयमानादिव्यापृतौ महानन्दोदय इति निश्चितम् || ७२ ||

प्. ३१) 

यत्र यत्र मनस्तुष्टिर्मनस्तत्रैव धारयेत् |
तत्र तत्र परानन्दस्वरूपः संप्रकाशते [स्वरूपं संप्रवर्तते इति 
पाठः] || ७३ ||

अयमत्र भावः - यत्र यत्र पञ्चेन्द्रियादिगुणेषु मनो रज्यते 
एतच्छुभमेतदशुभम् इत्यादिना तत्रैव शुभे वाशुभे विश्रान्तः सन् 
परपरानन्दमयः स्यात् इति निश्चयः | यत्र शुभे वाशुभे मनो लगति तत्समये 
परविमर्शविस्मृतेस्तत्रैवानन्दोदय इति निश्चयः || ७३ ||

अपरामाह

अनागतायां निद्रायां प्रणष्टे बाह्यगोचरे |
सावस्था मनसा गम्या परा देवी प्रकाशते || ७४ ||

निद्रा जागरणरूपोन्मग्नावस्था परावस्थेति कथ्यते सैव च 
स्फुटीकरणावस्था चितेरिति हि स्थितम् | तथाहि

निद्रादौ जागरस्यान्ते यो भाव उपजायते |
तं भावं भावयन्साक्षादक्षयानन्दमश्रुते ||

इत्यादिना निरूपितमस्ति || ७४ ||

अपरामाह

तेजसा सूर्यदीपादेराकाशे शबलीकृते |
दृष्टिर्निवेश्या तत्रैव स्वात्मरूपं प्रकाशते || ७५ ||

दिवा सूर्यकिरणप्रकाशेन रात्रौ च चन्द्रज्योत्स्नया शबलीभूतम-

प्. ३२) 

हाकाशसंबन्ध्यूर्ध्वाधोवर्तिस्थानविशेषे 
गृहैकदेशवर्तिदीपप्रकाशव्याप्तकोष्ठाकाशचित्रस्थाने वा 
अव्यग्रमनस्कतया दृष्टिबन्धमभ्यस्यतः स्वस्वरूपचिदाकाशैकीभावेन 
स्वात्मरूपाभिव्यक्तिर्जायते यत्फलं चतुर्दशभुवनज्ञानं 
ताराव्यूहपरमनोभावाभिज्ञानं च समुत्पद्यते इति || ७५ ||

अपरामाह

करङ्किण्या क्रोधनया भैरव्या लेलिहानया |
खेचर्या दृष्टिकाले च परा व्याप्तिः [परावाप्तिरिति पाठः] 
प्रकाशते || ७६ ||

विगतचेष्टं करङ्कमात्रं शवमिव विश्वं पश्यन्त्या क्रोधव्यग्रया 
दृक्शक्त्या भोक्तुमेकाग्रया वा दूरमाकाशदर्शनार्थं प्रसृतया वा 
दृष्टिकाले परा व्याप्तिः प्रकाशत इति भावः || ७६ ||

अपरामाह

मृद्वासने स्फिजैकेन हस्तपादौ निराश्रये |
विधाय तत्प्रसङ्गेन परा पूर्णा मतिर्भवेत् || ७७ ||

निराश्रये यथाभवति तथा पादौ हस्तौ च कृत्वा सर्वाङ्गेषु 
प्रत्यंशसाकल्येन चेतयन्ती विगलिततमोरजस्का सत्त्वमयी भवेद्बुद्धिरिति 
तात्पर्यार्थः | मृद्वासने कोमलासने कटिप्रोथैकेन | कठिनासने 
उपवेशनेन हि तुङ्गकुब्जाद्युपाधेः समाधिचाञ्चल्यापत्तिरिति हि स्थितम् || ७७ ||

प्. ३३) 

अपरामाह

उपविश्यासने सम्यग्बाहू कृत्वावकुञ्चितौ [कृत्वार्थकुञ्चिताविति 
पाठः] |
कक्षव्योम्नि निराकुर्वञ्छममायाति तल्लयात् || ७९ ||

आसने उपविश्य बाहू कक्षव्योम्नि संकुचितौ कृत्वा तल्लयेन शममायाति || ७९ 
||

अपरामाह

स्थूलरूपस्य भावस्य स्तब्धां दृष्टिं निपात्य च |
अचिरेण निराधारं मनः कृत्वा शिवं व्रजेत् || ८० ||

विनोन्मेषनिमेषाभ्याम् अत एव स्तब्धां दृष्टिमवष्टभ्य मनो निराधारं 
कृत्वा किंचिदप्यचिन्तयन् शिवं - परमात्मैक्यतां व्रजेदिति भावः || ८० 
||

अपरामाह

मध्यजिह्वे स्फारितास्ये मध्ये निक्षिप्य चेतनाम् |
होच्चारं मनसा कुर्वंस्ततः शान्ते प्रलीयते || ८१ ||

मध्य अन्तराल एव जिह्वा यस्य ईदृशे विस्तारिते चास्ये सति तन्मध्ये बुद्धिं 
निक्षिप्य मनसैव ह इत्युच्चारं कुर्वन् शान्तात्मा प्रकाशत इत्यर्थः || ८१ ||

प्. ३४) 

अपरामाह

आसने शयने स्थित्वा निराधारं विभावयेत् [विभावयन् स्वदेहं 
क्षणात्क्षीणाशय इति पाठः |
लीनं मूर्ध्नि इति (८४) पद्यादनन्तरम् उ० मू०
आकाशं विमलं पश्यन्कृत्वा दृष्टिं निरन्तराम् |
स्तब्धात्मा तत्क्षणाद्देवि भैरवं वपुराप्नुयात् ||
इति पद्यमधिकं वर्तते |] |
स्वदेहे मनसि क्षीणे क्षणाद्भूताशयो भवेत् || ८२ ||

देहे नैव आसने देहस्यापि निराधारभावनात् शयने स्थित्वा नाहं देहो न मे 
देहो इति समानाधारभूतस्य नाधारादिकल्पना इत्येवं परिकल्पनेन क्षीणे 
मनसि गलिते वेद्यराशौ भूताशयो भूतसिद्धार्थो भवेदिति संबन्धः || ८२ ||

अपरामाह

चलासने स्थितस्याथ शनैर्वा देहचालनात् |
प्रशान्ते मानसे भावे देवि दिव्यौघमाप्नुयात् || ८३ ||

चलासन अश्वादौ शनैर्देहचालनं कुर्वन् प्रशान्ते च मानसे भावे 
दिव्यानां लोकानां परमयोगिनाम् ओघं समूहं संभूय 
तत्तेजस्तत्त्वमाप्नुयात् प्राप्नुयादिति भावः || ८३ ||

अपरामाह

लीनं मूर्ध्नि वियत्सर्वं भैरवत्वेन भावयेत् |
तत्सर्वं भैरवाकारं तेजस्तत्त्वं समाविशेत् || ८४ ||

प्. ३५) 

लीनं श्लिष्टं सर्वं यन्नीलपीतादि तत्सर्वं शिवमयम् इति भावयतो ब्रह्म 
प्रकाशत इति भावः || ८४ ||

अपरामाह

किंजिज्ज्ञात्वा [किंचिज्ज्ञातमिति ज्ञात्वानन्तेति च पाठः] द्वैतदायि 
बाह्यालोकस्तमः पुनः |
विश्वादि भैरवं रूपं ध्यात्वानन्तप्रकाशभृत् || ८५ ||

आधौ भेदमयं ध्यात्वा स्थाणुर्वा पुरुषो वा इति ततश्च 
बाह्यश्चासावालोकः चन्द्रसूर्यादिः ततश्च तमः एतत्सर्वं भैरवरूपं 
ध्यात्वा नानात्वादनन्तप्रकाशमयो भैरवो भवति || ८५ ||

अपरामाह

एवमेव दुर्निशायां कृष्णपक्षागमे चिरम् |
तैमिरं भावयेद्रूपं [भावयन्रूपमिति पाठः] भैरवं 
रूपमेष्यति || ८६ ||

मेघच्छन्ना रत्रिर्दुर्निशा तस्यामन्धतामिस्रमहातामिस्रतामिस्ररूपायां 
यत् कालश्यामलादि भयङ्कररूपं भैरवमुद्रितं भैरवमुद्राङ्कितं 
भयङ्करत्वाददृश्यं तत् भावयन् अक्षयानन्दमाप्नुयात् - तद्रूपस्य 
आश्चर्यकारित्वात् || ८६ ||

अपरामाह

एवमेव निमिल्यादौ नेत्रे कृष्णाभमग्रतः |
प्रसार्य भैरवं रूपं भावयेत्तन्मयो [भावयंस्तन्मय इति 
पाठः] भवेत् || ८७ ||

प्. ३६) 

स्वनेत्रे च निमील्य कृष्णपाक्षिकरात्र्यभावेऽपि कृष्णाभं तमोरूपं 
ज्ञात्वा किमेतत् इत्याश्चर्यकारि एतदेव भैरवं रूपम् एतद्रूपेण 
तन्मयीभावः स्यादिति || ८७ ||

अपरामाह

यस्य यस्येन्द्रियस्यादौ [यस्य कस्येन्द्रियस्यापि इति तत्रैवात्मेति च 
पाठः] व्याघाताच्च निरोधतः |
प्रविष्टस्याद्वये शून्ये तदैवात्मा प्रकाशते || ८८ ||

बाह्याधिकारनिवृत्तेरज्ञत्वात् तत एव च व्याघातात् विरुद्धसमुच्चयात् अथ च 
निरोधतः निरोधनाच्च अद्वये द्वयरहिते शून्ये अत एव प्रविष्टः सन् 
अन्तर्मुखपदाश्रयणेन आत्मा प्रकाशत इति भावः || ८८ ||

अपरामाह

अबिन्दुमविसर्गं च अकारं जपतो महान् |
उदेति देवि सहसा ज्ञानौघः परमेश्वरः || ८९ ||

अम् इत्यत्र अः इत्यत्र च बिन्दुविसर्गौ परित्यज्य कुम्भकस्थस्य अ इत्येवमेव 
केवलं जपतः परमेश्वरो ज्ञानौघ उदेति | सर्वविकल्पराहित्येन विकल्पादीन् 
संत्यज्य यच्छिष्यते तदेव भवतीत्यर्थः | तत्त्वमसि इत्यादिवत् || ८९ ||

अपरामाह

सविसर्गस्य वर्णस्य विसर्गान्ते [विसर्गान्तमिति पाठः] चितिं कुरु |
निराधारेण चित्तेन स्पृशेद्ब्रह्म सनातनम् || ९० ||

प्. ३७) 

पुनश्चात्र अ इत्येवमेव परित्यज्य यश्च अमित्यत्र अः इत्यत्र च (.) 
(ः) बिन्दुविसर्गौ परिशिष्टौ तयोरनिर्वचनीयत्वात् प्राप्ता तत्र परा 
निर्वृतिरिति सिद्धम् || ९० ||

अपरामाह

व्योमाकारं स्वमात्मानं ध्यायेद्दिग्भिरनावृतम् |
निराश्रया चितिः शक्तिः स्वरूपं दर्शयेत्तदा || ९१ ||

अहमेव परो हंसः परमात्मा परात्परः |

इति व्योमाकारं स्वमात्मानं कृत्वा तथा 
दिग्भिर्नीलपीतादिभिरुपाधिभिर्विवर्जितं कृत्वा चितिशक्तिर्निराश्रया स्वं रूपं 
दर्शयेदिति भावः || ९१ ||

अपरामाह

किंचिदङ्गं विभिद्यादौ तीक्ष्णसूच्यादिना ततः |
तत्रैव चेतना युक्ता भैरवी निर्मला गतिः || ९२ ||

तीक्ष्णसूच्यादिना वा अग्निना शरीरं प्रमथ्य तत्सहनादिना या सहनशक्तिः 
सैव चेतना इत्यभिधीयते |

अच्छेद्योऽयमदाह्योऽयमक्लेद्योऽशोष्य एव च |

इत्यादिभगवद्वाक्यस्मरणात् भैरवसारूप्याप्तिरिति भावः || ९२ ||

अपरामाह

चित्ताद्यन्तःकृतिर्नास्ति ममान्तर्भावयेद्यदि [भावयेदितीति 
पाठः] |
विकल्पानामभावेऽपि विकल्पैरुज्झितो भवेत् || ९३ ||

प्. ३८) 

चित्ताद्यन्तःकरणवर्गो ममान्तर्नास्ति अस्त्यपि नास्त्येव इत्येवं 
बाह्यविषयोपरमाद्दृढभावनस्ततो विकल्पानामभावेन 
विकल्पैरुज्झितस्त्यक्तः निर्विकल्पतया शुद्धचैतन्यो भवेदित्यर्थः || ९३ ||

अपरामाह

माया विमोहिनी नाम कलायाः कलनं स्थितम् |
इत्यादिधर्मं तत्त्वानां कलयन्ना पृथग्भवेत् [कलयन्न पृथगिति 
पाठः] || ९४ ||

इयं माया विमोहिनी नाम तत्त्वानां च इत्यादिधर्मं कलायाः कलनं स्थितम् 
इत्येवं कलयन् ना पुरुषः पृथक् भवेत् - सर्वोत्तिर्णः कूटस्थ इत्याख्यः 
स्यादित्यर्थः || ९४ ||

अपरामाह

झगितीच्छां समुत्पन्नामवलोक्य शमं नयेत् |
यत एव समुद्भूता ततस्तत्रैव लीयते || ९५ ||

एवमन्तर्मुखतया विमृश्य यत एव क्षोभमयान्मनस उत्थिता तत्रैव 
शमं नयेत् प्रापयेत् |

तरङ्गा इव तोयेषु बुद्बुदा इव सागरे |

इत्यादिवत् ऐक्यमाश्रित्य तत्सर्वं च प्रशमयय ब्रह्म संपद्यते तदा 
स्वयमेव || ९५ ||

अपरामाह

यदा ममेच्छा नोत्पन्ना ज्ञानं वा कस्तदास्मि वै |
तत्त्वतोऽहं तथाभूतस्तल्लीनस्तन्मना भवेत् || ९६ ||

प्. ३९) 

इच्छाज्ञानक्रियादिसन्दोहे समुत्पन्नेऽपि अहं करोमि गच्छामीत्यादिना तेन च 
ज्ञानं वा समुत्पन्नमपि तत्त्वतोऽहंस्वरूपं एवाहम् तस्मिंल्लीने तन्मयो 
भवेदिति गुरवः | तथा च स्पन्दे

गुणादिस्पन्दनिःष्यन्दाः सामान्यस्पन्दसंश्रयात् |
लब्धात्मलाभाः सततं स्युर्ज्ञस्यापरिपन्थिनः ||

अप्रबुद्धधियस्त्वेते स्वस्थितिस्थगनोद्यताः |
पातयन्ति दुरुत्तारे घोरे संसारवर्त्मनि ||

अतः सततमुद्युक्तः स्पन्दतत्त्वविविक्तये |
जाग्रदेव निजं भावमचिरेणाधिगच्छति ||

इत्यादिना सुस्पष्टतया प्रतिपादितम् || ९६ ||

अपरामाह

इच्छायामथवा ज्ञाने जाते चित्तं निवेशयेत् |
आत्मबुद्ध्यानन्यचेतास्ततस्तत्त्वार्थदर्शनम् || ९७ ||

जातमात्रायामिच्छायां जातमात्रे ज्ञाने वा सति 
सर्वस्मिन्स्वात्मरूपदृढभावनया अनन्यचेतसस्तत्त्वात्मदर्शनं 
स्यादेवेति निश्चयः सर्वं खल्विदं ब्रह्म इत्यभ्यसनादिति भावः || ९७ ||

अपरामाह

निर्निमित्तं भवेज्ज्ञानं निराधारं भ्रमात्मकम् |
तत्त्वतः कस्यचिन्नैतदेवंभावी शिवः प्रिये || ९८ ||

भ्रममात्रान्निर्निमित्तं शुक्ताविदं रजतमित्यादिवत् भ्रममात्रस्वभावं 
सर्वं दृश्यजातम् अत एव च निराधारमनाश्रयात्मकम् 

प्. ४०) 

हि सर्वं चिन्मात्रम् चिद्व्यतिरिक्तस्यान्यस्याभावात् इत्येवंभावनादार्ढ्यात् 
शिव एव स्यादिति भावः || ९८ ||

अपरामाह

चिद्धर्माः सर्व देहेषु विशेषो नस्ति कुत्रचित् |
अतश्च तन्मयं सर्वं भावयन्भवजिज्जनः || ९९ ||

देवासुरनरतिर्यक्स्थावरजङ्गमादिषु मूर्तिषु चिद्धर्माः सामान्येन सन्ति न 
च तत्र विशेषोऽस्ति कुत्रचित् देहादेरेव विशेषोऽस्ति न तु चितेः इति भावयन् सर्वत्र 
चिदेव जृम्भते इत्यनुभवदार्ढ्यात् सोहमस्मीति भावयन् भवजित् 
दुस्तरसंसारोत्तिर्णो जनो भवति || ९९ ||

अपरामाह

कामक्रोधलोभमोहमदमात्सर्यगोचरे |
बुद्धिं निस्त्मितां कृत्वा तत्तत्त्वमवशिष्यते || १०० ||

कामक्रोधादिषु मात्सर्यपर्यन्तेषु बुद्धिमेकाग्रां विधाय विकारानधिगमात् 
निस्पन्दां कृत्वा तत्तत्त्वं चिन्मात्रबोधमवशिष्यत इति शेषः || १०० ||

अपरामाह

इन्द्रजालमयं विश्वं न्यस्तं वा चित्रकर्मवत् |
भ्रमतो ध्यायतः [भ्रमद्वा ध्यायत इति पाठः] सर्वं 
पश्यतश्च सुखोद्गमः || १०१ ||

प्. ४१) 

इत्येवं ज्ञानानुभवयुक्त्या निश्चितया बुद्ध्या सर्वमिदमिन्द्रजालनिभं 
विश्वं विभाव्य स्वस्पन्दारोहणेन सर्वमिदं भ्रमन्नपि ध्यायन्नपि 
पश्यन्नपि अक्षयसुखीभवति - सर्वमिदं ब्रह्म इति पश्यन् मुच्यत 
इत्यर्थः || १०१ ||

अपरामाह

न चित्तं निक्षिपेद्दुःखे न सुखे वा परिक्षिपेत् |
भैरवि ध्यायतां मध्ये किं तत्त्वमवशिष्यते || १०२ ||

सुखदुःखादिविभवे सर्वं सुखं वा दुःखमेव वेदं सर्वं विज्ञाय 
तदैकाग्र्यतया हे भैरवि ध्यायतां तन्मध्ये भैरवोदयः स्यादित्यर्थः || 
१०२ ||

अपरामाह

विहाय निजदेहास्थां सर्वमस्मीति भावयेत् |
दृढेन मनसा दृष्ट्या नान्येक्षिण्या सुखी भवेत् || १०३ ||

निजदेहप्रमातृतां विहाय - न देहोऽहमित्यादिना 
पश्चात्सर्वमिदमहमेव इति भावयन् सुखी सर्वत्र सर्वदा || १०३ ||

अपरामाह

घटादौ यच्च विज्ञानमिच्छाद्यं वा ममान्तरे |
नैव सर्वगतं जातं भावयन्निति सर्वगः [सर्वत्रामस्मीति भावयन् इति 
पाठः] || १०४ ||

प्. ४२) 

सदा सर्वत्र सवास्ववस्थासु यत् दृश्यमानं घटादिविज्ञानेन 
घटोऽयमित्यादिना तदन्तरे या चेच्छा एवं करोमीत्यादिना तत्सर्वं जातमपि 
किमपि न भवति निःसारत्वादिति भावयन् सर्वत्र प्रकाशस्वरूपः स्यादिति 
भावः || १०४ ||

अपरामाह

ग्राह्यग्राहकसंवित्तिः सामान्या सर्वदेहिनाम् |
योगिनां तु विशेषोऽयं [विशेषोऽस्तीति पाठः] संबन्धे सावधानता 
|| १०५ ||

सर्वदेहिनां सदाशिवादिकीटान्तानाम् इदं ग्राह्यम् अयं ग्राहक इत्यादिना यो 
व्यवहारः स सामान्य एव सर्वदेहिनां यदेको जानाति तदपरोऽपि जानाति इत्यनेन 
सामान्या परंतु योगिनामयमेव विशेषः - संबन्धे 
ग्राह्यग्राहकस्वरूपावधारणे ग्रहीतृरूपाविस्मरणमित्यर्थः अहं स्मर्तेति 
सर्वदा प्रकाशस्वरूपः अन्यद्वेद्यमनित्यमसदित्युच्यते || १०५ ||

अपरामाह

स्ववदन्यशरीरेऽपि संवित्तिमनुभावयेत् |
अपेक्षां स्वशरीरस्य त्यक्त्वा व्यापी दिनैर्भवेत् || १०६ ||

तस्य शरीरभूतं जगदिदमिति सर्वं विभावयन् केवलं भिन्नतया 
स्वशरीरापेक्षां विहाय इदं मम शरीरं नास्तीतरस्मादन्यत् 

प्. ४३) 

इत्यनेन परस्मिन्सर्वस्मिन्स्वात्मसंविन्मात्रदृढभावनेन व्यापकरूपोऽसौ 
तद्दिनैरेव भवेदिति भावः || १०६ ||

अपरामाह

निराधारं मनः कृत्वा विकल्पान्न विकल्पयेत् |
तदात्मपरमात्मत्वे भैरवो मृगलोचने || १०७ ||

सर्वमेतत्त्याज्यं स्वस्वभावाध्यासरूपं स्थाणुर्वा पुरुषो वा इति##-
स्वात्मनः परमात्मत्वे निष्ठां प्राप्य परमात्मनि च लीनतां संप्राप्य वा 
विभाव्य भैरवरूपः परमात्मैव भवतीत्यर्थः || १०७ ||

अपरामाह

सर्वज्ञः सर्वकर्ता च व्यापकः परमेश्वरः |
स एवाहं शैवधर्मा इति दार्ढ्याच्छिवो भवेत् || १०८ ||

स एवाहमहमेव सः शिवस्यायं शैव स एव धर्मो यस्य स्वातन्त्र्यादिर्मम 
सर्वोस्ति अनेन दृढभावनेन परमशिवताद्रूप्यं गम्यते || १०८ ||

अपरामाह

जलस्येवोर्मयो वह्नेर्ज्वालाभङ्ग्यः प्रभा रवेः |
ममैव भैरवस्यैता विश्वभङ्ग्यो विभेदिताः || १०९ ||

यथा जलोर्मयः जलादेव वह्नेर्वा ज्वालाः रवेर्वा प्रभाः तथा भैरवस्यैता 
विश्वभङ्ग्यो गमनागमनभोजनाहवनदानप्रसारणनिर्गमनादीनि सन्तीति 
भावयेदिति शेषः || १०९ ||

प्. ४४)

अपरामाह

भ्रान्त्वा भ्रान्त्वा शरीराणि [शरीरेणेति पाठः] त्वरितं भुवि 
पातनात् |
क्षोभशक्तिविरामेण परा संजायते दशा || ११० ||

प्रदक्षिणक्रियावत् सहस्रजन्मजन्मान्तरमासाद्य 
मानुष्यदेवासुरतिर्यगादियोनिषु ततश्च सद्गुरुदृष्टिपातात् क्षीणशोकस्य परा 
दशा प्रादुर्भवति इत्यर्थः | तथैव 

यदा क्षोभः प्रलीयेत तदा स्यात्परमं पदम् | (९ उ.)

इत्यादिना स्पन्दे प्रतिपादितमस्ति || ११० ||

अपरामाह

आधारेष्वथ वा शक्त्या ध्यानाच्चित्तलयेन [शक्त्याऽज्ञानाच्चितेति 
पाठः] 
संप्रदायं ११२ पद्यादनन्तरम् उ० मू०
संकोचं कर्णयोः कृत्वा ह्यधोद्गारे तथैव च |
अनच्कमहलं ध्यायन्विशेद्ब्रह्म सनातनम् || ११४ ||
इति पद्यमधिकमस्ति |] वा |
जातशक्तिसमावेशक्षोभान्ते भैरवं वपुः || १११ ||

पदार्थेषु ज्ञातुमशक्यत्वात् वा ज्ञानादेरभावतो यश्चित्तस्य लयस्तेन यो 
जातोऽनाश्रितायां शक्तौ समावेशक्षोभस्तदन्ते भैरवं वपुर्व्यज्यत 
एवेत्यर्थः || १११ ||

अपरामाह

संप्रदायमिमं भद्रे शृणु सम्यग्वदाम्यहम् |
कैवल्यं जायते सद्यो नेत्रयोः स्तब्धमात्रयोः || ११२ ||

प्. ४५) 

सर्वस्यास्य भेदाभेदमयस्य जगतो विस्मरणादन्तरात्मनि च 
दत्तदृष्टेर्योगिनो यत्र तत्र चित्तप्रकाशः स्यादेवेत्यर्थः 
सर्वेषूक्तवक्ष्यमाणानुशासनेष्वेतेषु 
चिन्मात्रावधारणचित्तैकाग्र्याभ्यसनमभिप्रेतमस्ति || ११२ ||

अपरामाह

कूपादिके महागर्ते स्थिते परिनिरीक्षणात् [स्थित्वोपरीति पाठः] |
अविकल्पमतेः सम्यक्सद्यश्चित्तलयः स्फुटम् || ११३ ||

यद्येवं परिस्फुरति नास्त्यत्र किमपि वेद्यावेद्यपतितं नीलपीतादि परं तु 
घोरतरं भैरवं वपुरत्राभासमानं भासत इति तात्पर्यार्थः || ११३ ||

अपरामाह

यत्र यत्र मनो याति बाह्ये वाभ्यन्तरे प्रिये |
तत्र तत्र शिवावस्था व्यापकत्वात्क्व यास्यति || ११४ ||

यत्र यत्र मनो याति स्वतश्चञ्चलमस्थिरम् |
ततस्ततो नियम्यैतदात्मन्येव वशं नयेत् ||

इत्यादिभगवन्मुखोक्त्या यत्र यत्र नीलपीतादौ मनो याति अन्तरात्मतया तत्र तत्र 
शिवावस्था इति निश्चयाद्भैरवाभिव्यक्तिः संजायते | तथा च श्रीस्पन्दे

प्. ४६) 

यस्मात्सर्वमयो जीवः सर्वभावसमुद्भवात् |
तत्संवेदनरूपेण तादात्म्यप्रतिपत्तितः ||

तेन शब्दार्थचिन्तासु न सावस्था न या शिवः |
भोक्तैव भोग्यभावेन सदा सर्वत्र संस्थितः ||

इति वा यस्य संवित्तिः क्रीडात्वेनाखिलं जगत् |
संपश्यन्सततं युक्तो जीवन्मुक्तो न संशयः || (२८-२९-३०)

इत्यादिना प्रतिपादितमस्ति || ११४ ||

अपरामाह

यत्र यत्राक्षमार्गेण चैतन्यं व्यज्यते विभोः |
तस्य तन्मात्रधर्मित्वाच्चिल्लयाद्भरितात्मता || ११५ ||

यत्र यत्र शिवावस्थाध्यानेन चैतन्यं व्यज्यते विभोः तस्य च 
तन्मात्रधर्मत्वात् दर्पणप्रतिबिम्बिताभासवैचित्र्येण 
चैतन्यमात्रस्वभावत्वात् चितौ लयाद्विश्रान्तेर्भरितात्मता अहमेव विश्वमयो 
महच्चैतन्यभरित इत्यनुभूततात्त्वकावस्थः संपद्यते 
आश्यानीभूतहिमघृतादिवत् जलमयत्वापत्तेरिति भावः || ११५ ||

अपरामाह

क्षुताद्यन्ते भये शोके गह्वरे वा रणद्रुते [रणाद्द्रुते सत्तामयी दशा 
इति च पाठः] |
कुतूहले क्षुधाद्यन्ते ब्रह्मसत्ता समीपगा || ११६ ||

अतिक्रुद्धः प्रहृष्टो वा किं करोमीति वा मृशन् |
धावन्वा यत्पदं गच्छेत्तत्र स्पन्दः प्रतिष्ठितः || (२२)

प्. ४७) 

इत्यादिस्पन्दोक्तदिशा निर्दिष्टस्य भैरवरूपस्यामर्शनात् क्षुतादिषु 
गुरुमुखश्रुतयुक्त्या विभाव्य कृतकृत्यो भवत्येवेत्यर्थः | एतच्च 
तन्त्रालोकादौ वितत्य निर्णीतमस्ति तत एवावधार्यम् | ग्रन्थविस्तरभयान्नेह 
प्रतन्यते तद्दिङ्मात्रेण उदाहृतमिति || ११६ ||

अपरामाह

वस्तुषु स्मर्यमाणेषु दृष्टे देशे मनस्त्यजेत् |
स्वशरीरं निराधारं ततः प्रसरति [कृत्वा प्रसरतीति पाठः] 
प्रभुः || ११७ ||

स्मरणादिशक्त्या दृष्टे देशेऽनुभवशक्तौ स्वाधारभूतायां मनस्त्यजेत् 
ऐकाग्र्येणादद्यात् स्वशरीरं च निराधारमहिकञ्चुकवदसङ्गं विभातयेत् 
ततः प्रादुर्भवति स्वयमेव प्रभुरिति निश्चयः | अत्रायं भावः - 
अनुभवात् स्मरणादौ सूत्र इव मणिगणः प्रोतश्चैतन्यप्रसर इति सिद्धम् 
अतस्तमेव ध्यायेदिति शेषः || ११७ ||

अपरामाह

क्वचिद्वस्तुनि विन्यस्य शनैर्दृष्टिं निवर्तयेत् |
तज्ज्ञानं चित्तसहितं देवि शून्यालयो भवेत् || ११८ ||

कुत्रचित् दृष्टिं कृत्वा घटोऽयमिति तद्वस्त्वनुभवं तद्वासनायुक्तं चित्ते 
निधाय शून्यमतिर्भवेत् - ब्रह्म संपद्यत इत्यर्थः || ११८ ||

अपरामाह 

भक्युद्रेकाद्विरक्तस्य यादृशी जायते मतिः |
सा शक्तिः शाङ्करी नित्यं भावयेत्तां ततः शिवः || ११९ ||

प्. ४८) 

भक्त्यतिशयेन विरक्तस्य शान्तचित्तस्य चित्ते चित्तसमाधानेन यादृशी 
मतिर्जायते सा शांकरी शक्तिरिति गीयते इति तामेव भावयेत् येन तन्मयः स्यात् || 
११९ ||

अपरामाह

वस्त्वन्तरे वेद्यमाने शनैर्वस्तुषु शून्यता |
तामेव मनसा ध्यात्वा विचित्तोऽपि [विदितोऽपीति पाठः] प्रशाम्यति || 
१२० ||

अयमत्राशयः - एकस्मिन्वस्तुनि चित्स्वरूपत्वेन ज्ञायमाने अन्यत्र 
चाभावबुद्धिः - सर्वस्यास्य जगत् एकरूपत्वापत्तेः तस्मात् एकस्यैव 
वस्तुनोऽपि चित्स्वभावात् सर्वस्वरूपप्रसंगापत्तेरिति तत्सर्ववेद्यशून्यतां 
ध्यात्वा विचित्रतया संकल्पविकल्पराहित्येन मुक्तः स्यादिति निश्चयः || १२० ||

अपरामाह 

किंचिज्ञैर्या स्मृता शुद्धिः सा शुद्धिः शंभुदर्शने |
न शुचिर्ह्यशुचिस्तस्मान्न्रिविकल्पः शिवो भवेत् || १२१ ||

धर्मशास्त्रविद्भिः

कृत्वालं पादशौचं विमलमथ जलं त्रिः पिबेत् |

इत्यादिना शुद्धिः कथिता सा चैव शुद्धिः निर्विकल्पसमाधिस्थस्य न 
शुचिर्नाप्यशुचिरभेदापत्तेरिति पारमार्थिकपरमार्थः | तथा च 

प्. ४९) 

तनुं त्यजतु काश्यां वा श्वपचस्य गृहेऽथ वा |
तज्ज्ञः कलङ्कं नाप्नोति हेम पङ्कगतं यथा ||

इत्यादिना स्मृतमस्ति || १२१ ||

अपरामाह

सर्वत्र भैरवो भावः सामान्येष्वपि गोचरः |
न च तद्व्यतिरेकेण परोऽस्तीत्यद्वया गतिः || १२२ ||

दर्पणबिम्बे यद्वन्नगरग्रामादि चित्रमविभागि |
भाति विभागेनैव च परस्परं दर्पणादपि च || (प० सा० १२)

इत्यादिना सर्वत्र सर्वदा बाह्याभन्तरेषु पदार्थेषु भैरवो भावः स्फुट इति 
न च तद्व्यतिरिक्तं किंचित् इति संबोधाप्त्या द्वयातीता गतिरद्वैतज्ञानं स्यात् 
तद्व्यतिरेके हि प्रकाशमानत्वाभावापत्तेः || १२२ ||

अपरामाह

समः शत्रौ च मित्रेच समो मानापमानयोः |
ब्रह्मणः परिपूर्णत्वादिति ज्ञात्वा सुखी भवेत् || १२३ ||

यच्च श्रीभगवता गीतं

विद्याविनयसंपन्ने ब्राह्मणे गवि हस्तिनि |
शुनि चैव श्वपाके च पण्डिताः समदर्शिनः ||

प्. ५०) 

तथा च शान्तरसादिनिदर्शने

अहौ वा हारे वा कुसुमशयने वा दृषदि वा
मणौ वा लोष्टे वा बलवति रिपौ वा सुहृदि वा |
तृणे वा स्त्रैणे वा मम समदृशो यान्तु दिवसाः
कदा पुण्येऽरण्ये शिवशिवशिवेति प्रलपतः ||

पुनश्च सिद्धान्तमुक्तावल्यां

स्नातं तेन समस्ततीर्थसलिले दत्ता च सर्वावनि-
र्यज्ञानां च कृतं सहस्रमखिला देवाश्च संतर्पिताः |
संसाराच्च समुद्धृताः स्वपितरस्त्रैलोक्यपूज्योऽप्यसौ 
यस्य ब्रह्मविचारणे क्षणमपि स्थैर्य मनः प्राप्नुयात् ||

इत्येवं इच्छाज्ञानक्रियोल्लासं चिन्मयमेव विश्वप्रपञ्चं विज्ञाय सुखी 
भवतीति भावः || १२३ ||

एवं सति अपरामाह

न द्वेषं भावयेत्क्वापि न रागं भावयेत्क्वचित् |
रागद्वेषविनिर्मुक्तौ मध्ये ब्रह्म प्रसर्पति || १२४ ||

सर्पादौ द्वेषं हारादौ च रागः तद्विनिर्मुक्तस्वभावापत्तौ ब्रह्म 
संपद्यत इति भावः || १२४ ||

अपरामाह

यदवेद्यं यदग्राह्यं यच्छून्यं यदभावगम् |
तत्सर्वं भैरवं भाव्यं तदन्ते बोधसंभवः || १२५ ||

यतो वाचो निवर्तन्ते ह्यप्राप्य मनसा सह |
आनन्दं ब्रह्मणो विद्वान्न विभेति कुतश्चन ||

प्. ५१) 

न तत्र सूर्यो भाति न चन्द्रतारकं
नेमा विद्युतो भान्ति कुतोऽयमग्निः |
तमेव भान्तमनुभाति सर्वं
तस्य भासा सर्वमिदं विभाति ||

आनन्दात्खल्विमानि भूतानि जायन्ते आनन्देन
जातानि जीवन्ति आनन्दं प्रयन्ति अभिसंविशन्ति | (तै० ३०३-६)

इत्यादिना प्रतिपादितं सर्वमेतद्ब्रह्मैव भवति इति दृढानुभवबलात् सर्वत्र 
भैरवस्वरूपबोधवान् भैरव एव भवति - ब्रह्म संपद्यते इत्यर्थः || 
१२५ ||

अपरामाह

नित्ये निराश्रये शून्ये व्यापके कलनोज्झिते |
बाह्याकाशे मनः कृत्वा निराकाशे समाविशेत् || १२६ ||

इत्येवं नित्यत्वव्यापकत्वानुभूते बाह्याकाश एव शून्यधारणातिशयेन 
तदभ्यासातिशयाच्छून्यातिशून्यभूतं यद्धाम तत्रैव समाविशतीति 
भावः || १२६ ||

अपरामाह

यत्र यत्र मनो याति तत्तत्तेनैव तत्क्षणम् |
परित्यज्यानवस्थित्या निस्तरङ्गस्ततो भवेत् || १२७ ||

प्. ५२) 

अविकल्पसंवेदनरूपेण मनसा तत्क्षणे तत्सर्वं परित्यज्य 
निरालम्बनप्राप्तियुक्त्या परभैरवस्वरूपवान् भवेदिति भावः || १२७ ||

अपरामाह

भिया सर्वं रवयति सर्वगो व्यापकोऽखिले |
इति भैरवशब्दस्य सन्ततोच्चारणाच्छिवः || १२८ ||

विश्वमिदमखिलं भिया रवयति विमृशति अथ वा अवति रक्षति 
नीलानीलसुखासुखवेद्यराशेः सर्वस्याहमिति विमर्शनात् - बाह्यान्तरे 
सर्वत्र अहमस्मि इत्यनुभवदार्ढ्याधिगमाच्छिवः संपद्यते | तथा च न 
सावस्था न या शिवः इत्यादिना एतदाम्नातमस्ति || १२८ ||

अपरामाह

अहं मम मयेत्यादिप्रतिपत्तिप्रसङ्गतः |
निराधारे मनो याति तद्ध्यानप्रेरणाच्छमी || १२९ ||

अहमिदं मम मया इत्यादिप्रसङ्गेषु निराधारं मनः कृत्वा नेदं 
नानास्ति किंचित् इति इत्यनेन तद्ध्यानाभ्यसनेन प्रेरणात् 
अहंविमर्शबलाधिगमात् शमी शान्तद्वन्द्वोऽवाप्तपरनिर्वाणो जायत इत्यर्थः 
|| १२९ ||

अपरामाह

नित्यो विभुर्निराधारो व्यापकश्चाखिलाधिपः |
शब्दान्प्रतिक्षणं ध्यायन्प्रकृतार्थानुरूपतः || १३० ||

प्. ५३) 

विभुः सर्वज्ञः सर्वत्र शिव एव इत्येवं प्रतिक्षणं ध्यायन् 
प्रकृतार्थानुरूपतया पदार्थदृष्ट्या कृतकृत्यो भवत्येवेत्यर्थः 
जानामि करोमि इत्यत्रैव मुक्तस्वभावः स्यादिति भावः | तथा च स्पन्दे

गुणादिस्पन्दनिःष्यन्दाः सामान्यस्पन्दसंश्रयात् |
लब्धात्मलाभाः सततं स्युर्ज्ञस्यापरिपन्थिनः || १९ ||

अप्रबुद्धधियस्त्वेते स्वस्थितिस्थगनोद्यताः |
पातयन्ति दुरुत्तारे घोरे संसारवर्त्मनि || २० ||

अतः सततमुद्युक्तः स्पन्दतत्त्वविविक्तये |
जाग्रदेव निजं भावमचिरेणाधिगच्छति || २१ ||

इत्यादिना निर्णीतमस्ति || १३० ||

अपरामाह

अतत्त्वमिन्द्रजालाभमिदं सर्वं व्यवस्थितम् |
किं तत्त्वमिन्द्रजालस्य चेति दार्ढ्याच्छमं व्रजेत् || १३१ ||

अतत्त्वमसारम् इन्द्रजालवदिति प्रतीत्या - सर्वमिदमिन्द्रजालतुल्यमेव 
तत्परं सद्वस्तु व्यपदेश्यं प्रमातृतत्त्वमिति भावनादार्ढ्येन तत्त्वविदः 
निर्वाणपदावाप्तिर्भवेदिति भावः || १३१ ||

अपरामाह

आत्मनो निर्विकारस्य क्व ज्ञानं क्व च वा क्रिया |
ज्ञानायत्ता बहिर्भावा अतः शून्यमिदं जगत् || १३२ ||

प्. ५४) 

ज्ञानक्रियादिशक्त्ययोगाज्ज्ञेयादिकल्पना कुतः न कुतश्चन | अतो 
निर्विकल्पात्मकस्य निर्विकल्पमेवेदं जगत्प्रतिभासते इति भावः | तथाच 
मालिनीविजये

या सा शक्तिर्जगद्धातुः कथिता समवायिनी |
इच्छात्वं तस्य सा देवि सिसृक्षोः प्रतिपद्यते ||

सैकापि सत्यनेकत्वं यथा गच्छति तच्छृणु |
एवमेतदिति ज्ञेयं नान्यथेति सुनिश्चितम् ||

ज्ञापयन्ती जगत्यत्र ज्ञानशक्तिर्निगद्यते |
एवं भवत्विदं सर्वमिति कार्योन्मुखी यदा ||

जाता तदैव तत्तद्वत्कुर्वत्यत्र क्रिया मता |
एवं यथा द्विरूपैव पुनर्भेदैरनेकधा ||

अर्थोपाधिवशाद्याति चिन्तामणिरिवेश्वरी |
तत्र तावत्समापन्ना मातृभावं विभिद्यते ||

द्विधा च नवधा भेदैः पञ्चाशद्धा च मालिनी |

इत्यादिना प्रकाशितोऽयमर्थः || १३२ ||

अपरामाह

न मे बन्धो न मे मोक्षो बालस्यैता विभीषिकाः |
प्रतिबिम्बमिदं बुद्धेर्जलेष्विव विवस्वतः || १३३ ||

मायापरिग्रहवशाद्बोधो मलिनः पुमान्पशुर्भवति | (प० सा० १६)

इत्यादिना निर्णीतोऽयमर्थः परमार्थसारे सुस्पष्टः | अथ च तत्रैव 

गच्छति गच्छति जल इव हिमकरबिम्बं स्थिते स्थितिं याति |
तनुकरणभुवनवर्गे तथायमात्मा महेशानः || (प० सा० ७)

प्. ५५) 

इत्यादिना एतत्सर्वं बुद्धेः प्रतिबिम्बितमेव सूर्याचन्द्रमसोरिव 
जलप्रतिबिम्बादौ | इत्थं दृष्टान्तदार्स्टान्तिकयोर्योज्यमिति भावः || १३३ ||

अपरामाह

इन्द्रियद्वारकं सर्वं सुखदुःखादिसंगतम् |
इतीन्द्रियाणि संत्यज्य स्वस्थः स्वात्मनि वर्तते || १३४ ||

द्रष्टा दृश्यं दर्शनं च इति भेदकल्पनात्यागादात्मनि स्वस्थः - 
स्वात्मैव भवति इत्यर्थः || १३४ ||

अपरामाह

ज्ञानप्रकाशकं सर्वमात्मा चैव प्रकाशकः |
एवमेकस्वभावत्वाज्ज्ञानं ज्ञेये विभाव्यते || १३५ ||

प्रकाशमानं न पृथक्प्रकाशात्
स च प्रकाशो न पृथग्विमर्शात् |
नान्यो विमर्शोऽहमिति स्वरूपा-
दहं विमर्शोऽस्मि चिदेकरूपः ||

इति नीत्या न किमपि प्रकाशाद्व्यतिरिक्तं भाति वर्तते वा

ज्ञानं ज्ञेयं तथा ज्ञाता त्रितयं नास्ति वास्तवम् |

इत्यादिलक्षणेन च सर्वं चिन्मयमेव विभाव्य यज्ज्ञानं तदेव ज्ञेयादि 
इत्यादि तत्त्वज्ञाननिष्ठः संभवति इति भावः || १३५ ||

अपरामाह

मानसं चेतना शक्तिरात्मा चेति चतुष्टयम् |
यदा प्रिये परिक्षीणं तदा तद्भैरवं वपुः || १३६ ||

प्. ५६) 

मानसं मनः चेतना बुद्धिः शक्तिः प्राणशक्तिः आत्मा च एतदुपाधिमयो 
जीव इति कथ्यते इत्येतच्चतुष्टयमुपाधिमयं मायीयोपाधिगलितं यदा क्षीणं 
- यदा क्षीयते तदा चिच्छेषतया हिमनिर्मुक्तभास्करवत् प्रकाशमानः 
प्रकाश एवावशिष्यते - इति दृढानुभवसमधिगमात् साक्षाद्भैरव 
एव भवतीति भावः || १३६ ||

अपरामाह

निस्तरङ्गोपदेशानां शतमुक्तं समासतः |
द्वादशाभ्यधिकं देवि यज्ज्ञात्वा ज्ञानविज्जनः || १३७ ||

इत्थं मया धारणोपदेशानां द्वादशाभ्यधिकं शतमुक्तम् एतदेव 
विज्ञाय साक्स्.आद्भैरवसारूप्यमेवैतीति तात्पर्यम् || १३७ ||

अत्र चैकतमे युक्तो जायते भैरवः स्वयम् |
वाचा करोति कर्माणि शापानुग्रहकारकः || १३८ ||

एतासु धारणास्वन्यतमनिष्ठावान् 
मायीयोपाधिसंव्लितवेद्यराशिपतितेन्द्रियगणोऽपि वाचा कथनमात्रेण 
शापानुग्रहादिकर्माणि करोति तत्रापि तथैव समाध्येकीभावनया तत्तदुज्झित्य 
निस्तरङ्गप्रकाशवान् भैरवः साक्षाद्भवतीति निश्चयः || १३८ ||

अजरामरतामेति सोऽणिमादिगुणैर्युतः |
योगिनीनां प्रभुर्देवि सर्वमेलापकारकः || १३९ ||

अपाम सोमममूता अभूम

इत्यादिनोक्तधारणाभ्यासदार्ढ्येन अजरामरतां संप्राप्य विज्ञाना-

प्. ५७) 

त्मकसोमपानात् योगिनीनां - ज्ञानक्रियानन्दादिशक्तीनां प्रभुः स्वामी 
सर्वत्र मेलापकृत् सकलस्यास्य वेद्यवेदकादिराशेः 
खिलीकृतस्वभावोऽत्यन्तनिर्मलचिद्वपुरद्वैतप्रकाशमयः परमात्मा 
भैरवः संपद्यते इति तात्पर्यार्थः || १३९ ||

जीवन्नपि विमुक्तोऽसौ कुर्वन्नपि न लिप्यते |

जीवन्मुक्त एवासौ पश्यन्नपि शृण्वन्नपि जिघ्रन्नपि - इत्यादिक्रियाः 
कुर्वन्न लिप्यते | तथा च भगवान्

पश्यञ्छृण्वन्स्पृशन् जिघ्रन्नश्नन्गच्छन्स्वपञ्श्वसन् |
प्रलपन्विसृजन्गृह्नन्नुन्मिषन्निमिषन्नपि | (५-८)

ब्रह्मण्यादाय कर्माणि सङ्गं त्यक्त्वा करोति यः |
लिप्यते न स पापेन पद्मपत्रमिवाम्भसा | (५-१०)

इत्यादिना समादिशति | तथा च स्पन्दे

गुणादिस्पन्दनिःष्यन्दाः सामान्यस्पन्दसंश्रयात् |
लब्धात्मलाभाः सततं स्युर्ज्ञस्यापरिपन्थिनः || (१९)

इत्यादिना निर्णीतमस्ति | तस्मात् कर्माणि कुर्वन्नपि च न लिप्यते इति सिद्धम् ||

ताद्रूप्येण भेदं संदिहानेव पुनरपि पृच्छन्ती

श्रीभैरवी उवाच 

इदं यदि वपुर्देव परायाश्च महेश्वर || १४० ||

एवमुक्त्वव्यवस्थायां जप्यते को जपश्च कः |
ध्यायते को महादेव पूज्यते कश्च तृप्यति || १४१ ||

प्. ५८)

हूयते कस्य वा होमो यागः कस्य च किं कथम् |

स्पष्टमेतत् ||

उक्तानुयोगनिर्धारणां समादिशन्

श्रीभैरव उवाच

एषात्र प्रक्रिया बाह्या स्थूलेत्येव मृगेक्षणे || १४२ ||

भूयो भूयः परे भावे भावना भाव्यते हि या |

प्रक्रिया बाह्या - जपपाठतीर्थाटनादिक्रिया परे तत्त्वे बाह्येति कथ्यते ||

जपः सोऽत्र स्वयं नादो मन्त्रात्मा जप्य ईदृशः || १४३ ||

ध्यानं या निश्चला बुद्धिर्निर्विकारा निराश्रया |

सोऽहं ब्रह्मेति शब्दस्य अनाहताख्यस्य श्रवणाज्जपः ईदृङ्मन्त्रात्मतया 
जपाङ्गश्च मन्त्रः वेद्यावेद्यपतितापि समाधानबलान्निवातदीपवद्या 
निश्चला बुद्धिस्तद्ध्यानमिति कथ्यते अत एव निर्विकारा निराश्रया चेति ||

न तु ध्यानं शरीरस्य मुखहस्तादिकल्पना || १४४ ||

पूजा नाम न पुष्पाद्येर्या मतिः क्रियते दृढा |
निविकल्पे परे व्योम्नि सा पूजा ह्यादराल्लयः || १४५ ||

प्. ५९)

परे व्योम्नि परचिदाकाशे लयः विश्रान्तिरेव तत्त्वतः पूजेति भावः || १४५ ||

अत्रैकतमयुक्तिस्थे योत्पद्येत दिनाद्दिनम् |
भरिताकारता सात्र तृप्तिरत्यन्तपूर्णता || १४६ ||

अत्र प्रोक्तधारणासु एकतमयुक्तिस्थे सिद्धसमाधानदार्ढ्ये योगिनि 
उत्तरोत्तरं निर्विकल्पसमाधिरसास्वादाद्या पूर्णस्वात्मस्वरूपोपलब्धिपूर्णता 
सा तृप्तिरित्यर्थः || १४६ ||

महाशून्यालये वह्नौ भूतादिविषयादिकम् |
हूयते मनसा सार्धं स होमश्चेतना स्रुचा || १४७ ||

महाशून्यालये शून्यातिशून्यरूपे परभैरवस्वरूपे वह्नौ 
भूतेन्द्रियतत्त्वादिरूपं सर्वं जगत् संकल्पविकल्पात्मकं 
विभागकल्पनाहेतुना मनसा सह यत्र चैतनैव स्रुक् तया हूयते स 
होमस्तत्त्वत इति || १४७ ||

यागोऽत्र परमेशानि तुष्टिरानन्दलक्षणा |
क्षपणात्सर्वपाशानां त्राणात्सर्वस्य पार्वति || १४८ ||

रुद्रशक्तिसमावेशस्तत्क्षेत्रं भावना परा |

उक्तसमाधानोत्थानन्देन तुष्टिरेव यागो देवपूजा 
पाशक्षपणभवत्राणधर्मत्वादनाश्रितशक्त्यावेश एव क्षेत्रं न च 
पुनः कुरुक्षेत्रधर्मक्षेत्रादिगमनादि | रुद्रशक्तिसमावेशः - 
सर्वज्ञत्वादिषटशक्तिप्रादुर्भावश्चेति || १४८ ||

प्. ६०) 

अन्यथा तस्य तत्त्वस्य का पूजा कश्च तृप्यति || १४९ ||

प्रकारान्तरेणाद्वैतसत्तत्त्वस्य पूजनतर्पणादिकर्म व्यतिरिक्तं न संभवतीति 
भावः || १४९ ||

सदाचारेषु मुख्यतयानुष्ठेयं स्नानमपि निर्दिशति

स्वतन्त्रानन्दचिन्मात्रसारः स्वात्मा हि सर्वतः |
आवेशनं तत्स्वरूपे स्वात्मनः स्नानमीरितम् || १५० ||

निगदितधारणाभ्यासेनाद्वैतस्वात्मस्वरूपस्य 
स्वतन्त्रानन्दचिन्मात्रसारतयानुभवात्तत्स्वरूपे लयभावनैव मुख्यं 
स्नानमित्यर्थः || १५० ||

यैरेव पूज्यते द्रव्यैस्तर्प्यते वा परापरः |
यश्चैव पूजकः सर्वः स एवैकः क्व पूजनम् || १५१ ||

यैरेव द्रव्यैः कुसुमादिभिः पूज्यते क्षीरखण्डादिभिर्वा तर्प्यते परापर इति 
परादेव्या सहितः परः भैरवः इति यश्चैव पूजकः स एव पूज्य इत्येने न 
तत्त्वज्ञानेन क्व पूजनम् स्थूलमार्गेण यत् सर्वस्य 
पूज्यपूजादेस्तदेकस्वरूपतया क्वापि भिन्नता नेति भावः || ५१ ||

व्रजेत्प्राणो विशेज्जीव इच्छया कुटिलाकृतिः |
दीर्घात्मा सा महादेवी परं क्षेत्रं परात्परा || १५२ ||

प्राणप्रवेशनसमये अपानस्य संघट्टनात् हृदयादौ | अस्य पद्यस्य 
विस्तृतो रहस्यार्थस्तन्त्रालोकादौ निगदितस्तत एवावधार्यः तत्रापि 

प्. ६१) 

गुरुमुखत एव समाधेयतया नास्माभिरिह वितानित इति क्षन्तव्यम् || १५२ ||

अस्यामनुचरंस्तिष्ठन्महानन्दमयेऽध्वरे |
तया देव्या समाविष्टः परं भैरवमाप्नुयात् || १५३ ||

षट्शतानि दिवारात्रौ सहस्राण्येकविंशतिः |
हंस-हंसेति-मन्त्रेण जीवो जपति नित्यशः || ५४ ||

जपो देव्याः समुद्दिष्टः प्राणस्यान्ते सुदुर्लभः |

प्राणस्यान्ते पर्यवसानावस्थायाम् ||

इत्येतत्कथितं देवि परमामृतमुत्तमम् || १५५ ||

एतच्च नैव कस्यापि प्रकाश्यं तु कदाचन |
परशिष्ये खले क्रूरे चाभक्ते गुरुपादयोः || १५६ ||

निर्विकल्पमतीनां तु वीराणामुन्नतात्मनाम् |

निर्विकल्पमतीनां वीराणां च्छिन्नसंशयानाम् उन्नतात्मनां 
शुद्धविद्याप्रधानमायोत्तीर्णानाम् ||

भक्तानां गुरुवर्गस्य दातव्यं निर्विशङ्कया || १५७ ||

दिव्यौघ-सिद्धौघ-मानवौघादिगुरुपङ्क्तिभक्तानाम् 
प्रदेयमेतद्रहस्यज्ञानमिति || १५७ ||

ग्रामं राज्यं पुरं देशं पुत्रदाराकुटुम्बकम् |
सर्वमेतत्परित्यज्य ग्राह्यमेतन्मृगेक्षणे || १५८ ||

प्. ६२) 

किमेभिरस्थिरैर्देवि स्थिरं परमिदं धनम् |
प्राणा अपि प्रदादव्या न देयं परमामृतम् || १५९ ||

राज्याद्यस्थिराननुगामिद्रव्यसंपत्त्यागेनैतदक्षयमनुवर्तमानमनुत्तरसु
खफलं स्थिरधनं संग्राह्यं यत्सर्वथादेयं निर्दिष्टापात्रेभ्य इति || 
१५८-१५९ ||

श्रीभैरवी

देव देव महादेव परितृप्तास्मि शंकर |
रुद्रयामलतन्त्रस्य सारमद्यावधारितम् || १६० ||

सर्वशक्तिप्रभेदानां हृदयं ज्ञातमद्य च |
इत्युक्त्वानन्दिता देवी कण्ठे लग्ना शिवस्य तु || १६१ ||

इत्येतानि पद्यानि स्पष्टव्याख्यानानि तस्मादलं विवरणेन || १६०-१६१ ||

इति श्री विज्ञानभैरवं नाम योगशास्त्रं समाप्तम् |

प्. ६३) 

श्रीविद्यानुग्रहावाप्तप्रेक्षालेशस्त्रिकागमान् |
आलोड्यालोच्य तत्तत्त्वसंग्रहार्थं सुविस्तृतम् || १ ||

विज्ञानभैरवे गूढपथे पदप्रबोधिनीम् |
दुर्ध्वान्तभवदुःश्वभ्रविभ्रंशात्पालनोदिताम् || २ ||

वेदसप्तर्षिवेदान्त्ययुगाब्दमधुपक्षतौ |
विज्ञानकौमुदीमेतां भट्टानन्दो व्यकासयत् || ३ ||

समाप्तेयं विज्ञानकौमुदी नाम विज्ञानभैरवटीका |
कृतिस्तत्रभवत्काश्मीरिकभट्टारकानन्दकस्य ||


सद्विद्यानां संश्रय ग्रन्थविद्वद्-
व्यूहे ह्रासं कालवृत्त्योपयाते |
तत्तत्सद्धर्मोद्दिधीर्षैकतान-
सत्प्रेक्षौजःशालिना कर्मवृत्त्यै || १ ||

श्रीमत्कश्मीराधिराजेन मुख्यै-
र्धर्मोद्युक्तैर्मन्त्रिभिः स्वैर्विवेच्य |
प्रत्यष्ठापि ज्ञानविज्ञानगर्भ-
ग्रन्थोद्धृत्यै मुख्यकार्यालयो यः || २ ||

प्. ६४) 

तत्राजीवं निर्विशद्भिर्मुकुन्द-
रामाध्यक्षत्वाश्रितैः सद्भिरेषः |
पूर्त्या शुद्ध्या व्याख्यया संस्कृतः स्तात्
पूर्णो ग्रन्थः श्रेयसे सज्जनानाम् || ३ || (तिलकम्)

श्रीस्वात्मशिवार्पणमस्तु ||




###########   END OF FILE  #######